Σύνδρομο PTSD: Β Μέρος – Η γέννηση, η θεραπεία και η αντιμετώπιση στο οικογενειακό περιβάλλον

Στη συνέχεια του προηγούμενου άρθρου, στο παρόν τεύχος αναλύουμε τη γέννηση του PTSD, τις φάσεις θεραπείας του, καθώς και το ρόλο που μπορεί να παίξει το οικογενειακό περιβάλλον. 

Η γέννηση του PTSD
Το τραυματικό γεγονός έχει ήδη γεννήσει τις συνθήκες εμφάνισης της νόσου. Όπως είπαμε, κάποιοι θα νοσήσουν και κάποιοι άλλοι όχι, αλλά από τη στιγμή που τελειώνει το περιστατικό, όλοι θα κάνουν την αποτίμηση των ενεργειών τους, θα κρίνουν αν «στάθηκαν στο ύψος» της περίστασης, θα συγκρίνουν τις αντιδράσεις τους με άλλους, θα θυμηθούν.
Σε ατομικό επίπεδο το πέρασμα στη φάση της θεραπείας εξαρτάται από:

• Την πρότερη σχετική εμπειρία που διαθέτει ή όχι ο επιζών. Το ψυχολογικό αποτέλεσμα πολλών σχετικά όμοιων γεγονότων λειτουργεί αθροιστικά και σωρευτικά, οδηγώντας σε μεγαλύτερες και ισχυρότερες αγχώδεις αντιδράσεις και αντιστάσεις (το προσωπικό ιστορικό που αναφέραμε παραπάνω).
• Την ένταση της διακοπής – διατάραξης της καθημερινότητας των επιζώντων. Όσο μεγαλύτερη είναι η ένταση, τόσο μακρύτερη σε χρόνο είναι η διατάραξη της καθημερινότητάς τους και τόσο μεγαλύτερες είναι οι ψυχοσωματικές επιπτώσεις.
• Το νόημα που έχει προσδώσει το άτομο στο γεγονός. Όσο καταστροφικότερα βιώσει το άτομο το γεγονός, τόσο εντονότερες θα είναι οι μετατραυματικές αντιδράσεις του.
• Τη γενική συναισθηματική κατάσταση του ατόμου. ¶νθρωποι οι οποίοι έχουν πρόσφατα τραύματα, συνήθως δεν αντιδρούν με καρτερικότητα απέναντι σε νέες στρεσογόνες πηγές.
• Το μήκος του χρόνου που μεσολάβησε από το γεγονός μέχρι το χρονικό σημείο που αξιολογούμε τον άνθρωπο. Η ζωντανή ανάμνηση του γεγονότος αργεί να «βουλιάξει».

Η θεραπεία του PTSD
Η ιδιαιτερότητα της νόσου έγκειται στο ότι η προσέγγιση αποτελεί αντικείμενο εξατομικευμένης παρέμβασης, δηλαδή δεν υπάρχουν alacarte λύσεις οι οποίες θα έδιναν μια ολοκληρωμένη και επιτυχημένη θεραπευτική παρέμβαση στο πρόβλημα για όλους όσοι νοσούν.
Για τους ανθρώπους που παρέχουν υπηρεσίες ασφάλειας, τα πράγματα είναι ακόμα λίγο πιο πολύπλοκα από ό,τι θα είναι για έναν πολίτη με άλλη επαγγελματική ενασχόληση. Αναφέραμε στην παραπάνω ενότητα ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι θα αποτιμήσουν τις αντιδράσεις τους στο περιστατικό και θα κάνουν τις προσωπικές τους αναγωγές. Όσον αφορά όμως στους ανθρώπους της παροχής ασφάλειας, δεν θα πρόκειται μόνο για μια προσωπική αποτίμηση των ενεργειών τους, αλλά και για μια επαγγελματική αξιολόγηση ενεργειών ή παραλείψεων, αφού θα κληθούν μέσω ΕΔΕ ή ανακριτικών διαδικασιών να αναπαράγουν τα γεγονότα, να δώσουν απαντήσεις, να αιτιολογήσουν τις αποφάσεις που πήραν για να συνεχίσουν την επόμενη μέρα να εργάζονται, αφού έτσι βιοπορίζονται. Και θα πρέπει να το κάνουν αυτό βρισκόμενοι σε διαρκή εναγκαλισμό με τις συνέπειες του γεγονότος, με εξοντωτικές αυξομειώσεις και διαρκείς συναισθηματικές διακυμάνσεις και παλεύοντας με την εξέλιξη της νόσου, ενώ παράλληλα θα πρέπει να συνεχίζουν να ανταποκρίνονται και στα υπηρεσιακά – και ενδεχομένως στα οικογενειακά τους καθήκοντα. Όλες αυτές οι ετερογενείς φάσεις πολλές φορές συγκρούονται και δημιουργούν ακόμα πιο δυναμικά πεδία στη νόσο, η οποία για να έχει καλή πρόγνωση ίασης θα πρέπει να αντιμετωπιστεί όσο το δυνατό νωρίτερα. Και  πριν περάσει κανείς στη φάση της θεραπείας, θα πρέπει να έχει γίνει η διάγνωση της νόσου – και αυτή γίνεται από ειδικευμένους επιστήμονες, όχι απλά επιστήμονες. Στη χώρα μας υπάρχει τεράστιο έλλειμμα αν όχι σε εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό που να παρέμβει με τον ορθό τρόπο στη νόσο, σίγουρα στο γραφειοκρατικό σύστημα υγειονομικής περίθαλψης και ασφάλισης, που αναγκάζει ανθρώπους με μόνιμες αναπηρίες να βιώνουν τον εξευτελισμό της «επιτροπής» κάθε μήνα, ακόμα κι αν η κατάστασή τους είναι ισοβίως μη αναστρέψιμη. Γι’ αυτό τα δεδομένα που θα αναφέρουμε παρακάτω (αλλά και πολλά από όσα ήδη αναφέραμε) και αφορούν στην αντιμετώπιση της νόσου, πραγματώνονται σε άλλες χώρες και όχι στη δική μας. Σε κάθε περίπτωση όμως, αποτελούν τις μόνες επιστημονικά παραδεκτές πρακτικές αντιμετώπισης του PTSD.

Οι φάσεις της θεραπείας του PTSD
Ο χρόνος μετά τη λήξη του τραυματικού γεγονότος εισάγει τον εμπλεκόμενο στη φάση της θεραπείας από το stress του γεγονότος, φάση η οποία αποτελείται από πέντε (5) διαφορετικά στάδια.

• Το στάδιο της αγωνίας ή της εγρήγορσης
• Το στάδιο του μουδιάσματος
• Το στάδιο της εσωτερικευμένης επανάληψης
• Το στάδιο της μετάβασης
• Το στάδιο της ενσωμάτωσης

1. Το στάδιο της αγωνίας ή της εγρήγορσης. Τα επίπεδα του άγχους σε όσους βρίσκονται μέσα σε αυτό το στάδιο είναι πολύ υψηλά και οι αντιδράσεις στα ερεθίσματα είναι πολύ άμεσες και οξείες. Ως στάδιο μπορεί να υπάρξει μέσα στην εξέλιξη του τραυματικού γεγονότος ή να εμφανίζεται αργότερα και κατά τη διάρκεια καταστάσεων που θυμίζουν το περιστατικό και ονομάζονται «σκανδάλες» (triggers). Η διάρκειά του είναι συνυφασμένη με το χρόνο που ο εμπλεκόμενος νιώθει ότι βρίσκεται σε επαπειλούμενο κίνδυνο, ακόμα κι αν η λογική του τού λέει το αντίθετο. Έντονος φόβος, αίσθημα αβοηθησίας και απελπισίας καταλύουν το σώμα, ενώ υψηλή πίεση, ταχυκαρδία και ταχεία κοφτή αναπνοή είναι τα κύρια σωματικά συμπτώματα που βιώνει το άτομο.
2. Το στάδιο του μουδιάσματος ή της άρνησης. Σε αυτό το στάδιο ο άνθρωπος που υποφέρει κάνει αγωνιώδεις προσπάθειες να πείσει τον εαυτό του και το θεραπευτή του ότι δεν αντιμετωπίζει τα συμπτώματα που τον ταλαιπωρούν, κάτι που στην πραγματικότητα είναι μια προσπάθεια του εγκεφάλου να μειώσει τα υψηλότατα επίπεδα άγχους που βιώνει.
3. Το στάδιο της εσωτερικής επανάληψης. Είναι ίσως το δυσκολότερο στάδιο, στο οποίο ανακαλύπτει κανείς ότι πράγματι υποφέρει από όσα δεν θέλει να πιστεύει ότι υποφέρει, αλλά είναι κι αυτό που θα τον φέρει ενώπιος ενωπίω με το πρόβλημα, αποτελώντας την απαρχή της θεραπείας του.
4. Το στάδιο της μετάβασης.Πρόκειται για το εισαγωγικό στάδιο στην αποθεραπεία, εκεί όπου αντιλαμβάνεται κανείς πώς και πόσο έχει επηρεάσει το πρόβλημα τη ζωή του, αλλά και τις ζωές των άλλων. Αποδέχεται πλέον το πρόβλημα όπως είναι κι έχει αρχίσει να βλέπει φως στο τούνελ της νόσου, με καλύτερες οπτικές γύρω από τους τρόπους αντιμετώπισης και εξόδου από τη στενωπό.
5. Το στάδιο της ενσωμάτωσης.Συμβαίνει όταν το άτομο καταφέρνει να δημιουργεί νέους τρόπους να αντιπαρέρχεται και να ρυθμίζει τα συμπτώματα της νόσου, ευρισκόμενο ουσιαστικά και στο τελικό στάδιο της αποθεραπείας του.

Ο ρόλος της οικογένειας στην αντιμετώπιση του PTSD
Μιλώντας με ένα φίλο βετεράνο του Ιράκ που συμμετείχε σε δύσκολες επιχειρήσεις, τον άκουσα να μου λέει ότι είναι αδύνατο να μπεις στη διαδικασία μιας μάχης, αν δεν γνωρίζεις ότι στην πατρίδα σε περιμένει με αγάπη η οικογένειά σου. Η επιστροφή στο κλεινόν άστυ όμως και τα ψυχοσωματικά συμπτώματα της νόσου είναι εξοντωτικά για τον άνθρωπο που τα βιώνει, αλλά εξίσου βίαια είναι και για την οικογένειά του. Η προσπάθεια της οικογένειας να βοηθήσει μια τόσο δυνατή κατάσταση όσο το σύνδρομο αυτό, φέρνει τα μέλη της σε κόπωση πολύ γρήγορα – και με τις αντοχές της μειωμένες, τα προβλήματα πολλαπλασιάζονται. Βρίσκονται μπροστά σε έναν άνθρωπο που δεν αναγνωρίζουν, κάποιον που μοιάζει με τον πατέρα ή σύζυγο που γνωρίζουν, αλλά εντελώς διαφορετικό! Αγνοούν βασικές αλήθειες για όσα τον μεταμόρφωσαν σε αυτό που τους φοβίζει τόσο, όπως για παράδειγμα ότι ντρέπεται για αυτό που του συμβαίνει, γιατί δεν του αρέσει να τον βλέπει σε τέτοια κατάσταση η οικογένειά του, αυτόν που είχε εξουσία, που αντιπροσώπευε την έννομη τάξη, που όλοι πρόσμεναν ότι θα τους βοηθούσε όταν εμφανιζόταν ανάγκη. Αποφεύγει συστηματικά την οποιαδήποτε κοινωνική επαφή ως μέλος της ομάδας/οικογένειας, δεν κοιμάται στο ίδιο κρεβάτι με τη σύζυγό του λόγω των απότομων εγέρσεων ή και των εφιαλτών που τον βασανίζουν, τσακώνεται πολύ εύκολα κι έχει εριστική διάθεση, ενώ προσπαθεί να προφυλάξει με πιεστικό και σχεδόν βίαιο τρόπο τα παιδιά του από υπερβολικούς ή και φανταστικούς κινδύνους. Συχνά είναι επίσης και περιστατικά κακοποίησης υπό μορφή ξυλοδαρμού. Η διαχείριση μιας τόσο τεταμένης και ενίοτε επικίνδυνης ατμόσφαιρας δεν είναι καθόλου εύκολη, αφού απαιτεί την ύπαρξη συγκεκριμένων δεξιοτήτων, οι οποίες συνήθως είναι εκμαθημένες και όχι έμφυτες. Όπως και να είναι, πριν την προσεπίκληση της βοήθειας ενός θεραπευτή καλό θα είναι:

• Να χρησιμοποιηθούν όποιες τεχνικές έχουν βοηθήσει (μέχρι και πριν το τραυματικό γεγονός) την οικογένεια να ξεπερνάει τις όποιες εντάσεις της.
• Να κατανοήσουν όλα τα μέλη της οικογένειας μέσα από συζητήσεις (χωρίς την παρουσία του μέλους που αντιμετωπίζει το πρόβλημα) ότι ο άνθρωπός τους δεν πρέπει να πιέζεται να συναναστρέφεται τρίτους και η όποια σχετική προσπάθεια να ακολουθεί μια διαβάθμιση ως προς την προσέγγισή του.
• Να συζητούν όλα τα μέλη της οικογένειας (χωρίς την παρουσία του μέλους που αντιμετωπίζει το πρόβλημα) πώς και πόσο τους έχει επηρεάσει το πρόβλημα, ακόμα κι αν κάποιο από τα μέλη θεωρεί ότι δεν έχει επηρεαστεί.
• Να κατανοήσουν όλοι, πως ο καθένας είναι μονάδα και διαχειρίζεται εντελώς διαφορετικά το πρόβλημά του και ότι αυτό συμβαίνει σταθερά διαφορετικό για άντρες και γυναίκες. Οι γυναίκες μιλούν παραπάνω για όσα τους απασχολούν, ενώ οι άντρες διαλέγουν να διοχετεύσουν την ένταση σε κάποια χειρωνακτική δραστηριότητα ή σε άσκηση.

Κάποιες φορές νοιώθω ότι όταν υπενθυμίζω τα δεδομένα που ισχύουν στη χώρα μας, γίνομαι κουραστικός, απλά γιατί αναπαράγω τα αυτονόητα, όλα όσα βιώνει η συντριπτική πλειοψηφία των πληβείων αυτού του τόπου. Κι επειδή λείπουν άλλα, ζωτικής σημασίας που χρειάζονται για την υγεία του πολίτη, δεν θα μιλήσω άλλο για τις ελλείψεις στον τομέα της πρόληψης ή αντιμετώπισης του PTSD από το κράτος.
Θα ήταν ακραία υπερβολή να φαντασιωθούμε τη μετάλλαξη της εδώ πραγματικότητας σε κάτι που να προσομοιάζει στα δεδομένα των ΗΠΑ, όπου δαπανώνται 25 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο μόνο για την έρευνα του PTSD. Εξάλλου, εκεί υπάρχουν ποσοτικά και ποιοτικά διαφορετικές ανάγκες.
Δεν αποτελεί όμως κανενός είδους υπερβολή η αναγκαιότητα να γίνει συλλογική εταιρική συνείδηση στους παρόχους υπηρεσιών ασφάλειας το γεγονός, ότι όλοι όσοι σχεδιάζουν σε επιχειρησιακό και τακτικό επίπεδο ασφάλεια, αποτελούν υποψήφια θύματα του PTSD. Και επειδή η παράλειψη της πρόληψης διογκώνει το κόστος της θεραπείας, θα ήταν χρήσιμο στο security industry να εντάξει στις απαραίτητες δομές του την εσωτερική ψυχολογική αξιολόγηση και προετοιμασία για την αντιμετώπιση κρίσιμων καταστάσεων, ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί με τις μικρότερες απώλειες σε ανθρώπινους και οικονομικούς πόρους όταν βρεθεί στην D day.

Δημοσθένης Παναγιώτου
Ψυχολόγος Ba, M.A., APAaffiliate
Εκπαιδευτής Ασφάλειας ΕΟΠΠΕΠ
Specialist και Διαπιστευμένος Εκπαιδευτής
του International Institute of Risk and Safety Management
Certified FMIIAI, NFPA Public Education Section, IFPO, IAHN, BECCA EU
d.fence.consulting@gmail.com