Σύνδρομο PTSD: Η Αγχώδης Μετατραυματική Διαταραχή στους ανθρώπους της ασφάλειας

Όσοι παρέχουν υπηρεσίες ασφάλειας ενδέχεται να εκτεθούν σε υψηλής δυναμικής και έντασης συναισθηματικά φορτία, λόγω της πιθανότητας άμεσης εμπλοκής τους σε ένα κρίσιμο γεγονός, όπως είναι μια ληστεία, μια ομηρία, μια ανθρωποκτονία, ένα ατύχημα ή μια φυσική καταστροφή. Αυτά τα συναισθηματικά φορτία θα αποτελέσουν μια πηγή άγχους με ιδιαίτερη ένταση και διάρκεια (Μετατραυματικό ¶γχος), ενώ κάποιοι από τους εμπλεκόμενους στο γεγονός θα παρουσιάσουν μια ομαδοποιημένη ψυχοσωματική συμπτωματολογία, η οποία έχει ταυτοποιηθεί κλινικά με το αρκτικόλεξο PTSD (Post Traumatic Stress Disorder) ή ελληνιστί Αγχώδης Μετατραυματική Διαταραχή (για ευκολία θα αναφερόμαστε σε PTSD παρακάτω). Δεν είναι νέο κι άγνωστο το θέμα για τις σελίδες του περιοδικού αυτού, αφού πρώτο στην Ελλάδα έχει φιλοξενήσει θέμα το οποίο πραγματεύεται μια πρωτοποριακή (για την Ελληνική πραγματικότητα) πρόταση προληπτικού σχεδιασμού διαχείρισης του PTSD σε περιβάλλον κρίσης ευρείας κλίμακας (major critical event) και αφορά σε όσους εμπλέκονται άμεσα ή έμμεσα στο περιστατικό, αλλά κυρίως στον ίδιο τον Οργανισμό όπου έλαβε χώρα το γεγονός.
Το σύνδρομο εδράζει το μηχανισμό του στη μνήμη του ανθρώπου, καθιστώντας το ιδιαίτερα σημαίνον για όλους όσοι το βιώνουν, με δεδομένο ότι η πρόοδος των ανθρώπων βασίζεται κατά πολύ στη μνήμη τους, αφού θυμούνται τι έκαναν ή τι δεν έκαναν και συγκρίνοντας τα αποτελέσματα διαφοροποιούν και εξελίσσουν τις ενέργειές τους. Είναι χιλιάδες χρόνια τώρα όπου φιλόσοφοι, διανοητές αλλά κι επιστήμονες πολλών γνωστικών αντικειμένων προσπαθούν να εξηγήσουν το τι είναι η μνήμη. Για το Σωκράτη και το μαθητή του τον Πλάτωνα, η ύπαρξη της μνήμης αποτελούσε το θεμελιώδη λίθο για τις διδαχές τους, αλλά ήταν ο μεταγενέστερός τους Αριστοτέλης που την τίμησε ιδιαίτερα, συγγράφοντας την πραγματεία του «Περί μνήμης και αναμνήσεως», στην οποία καταθέτει μεταξύ άλλων ότι η μνήμη είναι αδύνατη χωρίς εικόνα.

Η εικόνα του PTSD
Η σύνδεση εικόνας και μνήμης είναι που δημιουργεί αυτή την κατάσταση βαθύ και διαρκούς άγχους, που εξελίσσεται σε κάποιους (όχι σε όλους) από τους ανθρώπους που ήταν παρόντες στο τραυματικό γεγονός. Όσοι νοσούν, το ξαναζούν μέσω πολύ ζωντανών αναμνήσεων, αναδρομών (flashbacks), με εφιάλτες, ευρισκόμενοι σε διαρκή εγρήγορση, με απότομες εγέρσεις από τον ύπνο ή τη χαλάρωση, με οξύ θυμό ή και κατάθλιψη. Η εγκατάσταση αυτής της μόνιμα αγχώδους κατάστασης είναι τόσο έντονη, ώστε να διαταράσσεται βάναυσα η ζωή τους σε όλες της τις διαστάσεις, αλλά και η ζωή όσων διαβιούν μαζί τους.

Πιο συγκεκριμένα, τα κύρια ψυχολογικά συμπτώματα που εμφανίζει το σύνδρομο είναι:

• Ευερεθιστότητα ή θυμός.
• Αυτομομφές ή κατηγορίες προς τους άλλους.
• Απομόνωση και μοναχικότητα.
• Φόβος επανάληψης του γεγονότος.
• Αίσθηση ζάλης, νάρκης και αίσθηση εξωκατεύθυνσης από αόρατες δυνάμεις.
• Αίσθηση αβοηθησίας.
• Εναλλαγές στη διάθεση.
• Στενοχώρια, μελαγχολία και θλίψη ή κατάθλιψη.
• ¶ρνηση.
• Απελπισία.
• Προβλήματα μνήμης και συγκέντρωσης.

Τα κύρια σωματικά συμπτώματα μπορεί να είναι:

• Διαταραχές πρόσληψης τροφής.
• Πονοκέφαλοι ή πόνοι στο στήθος.
• Διάρροια, στομαχόπονοι ή ναυτίες.
• Υπερδιέγερση.
• Κατάχρηση ουσιών (αλκοόλ και ναρκωτικών)
• Εφιάλτες και απότομες αφυπνίσεις.
• Ανικανότητα για ύπνο.
• Κόπωση ή χαμηλή ενεργητικότητα.
• Σεξουαλικές διαταραχές

Ποιοι κινδυνεύουν από το PTSD
Τα συμπτώματα δεν εκδηλώνονται πάντα όλα μαζί και δεν εμφανίζονται σε όλους όσοι ενεπλάκησαν στο τραυματικό γεγονός, ενώ η ύπαρξη ενός από αυτά δεν σημαίνει και εξέλιξη του συνδρόμου. Οι λόγοι που δεν θα νοσήσουν από PTSD όλοι όσοι εμπλέκονται σε ένα τραυματικό γεγονός είναι πολλοί και πολύμορφοι, με κυριότερο την ιδιοσυγκρασία της προσωπικότητας του ατόμου. Η έκθεση σε ένα περιστατικό μεγάλης έντασης και κινδύνου ζωής, δεν αρκεί από μόνη της για να σημάνει την ύπαρξη του συνδρόμου, αφού σύμφωνα με έρευνες, εξίσου σημαντικό ρόλο με το περιστατικό παίζει και το ιστορικό του ανθρώπου που εκτίθεται, με ιδιαίτερη σημασία σε στοιχεία όπως:

• Τα παιδικά του χρόνια και οι τραυματικές εμπειρίες που πιθανώς βίωσε (ψυχική ή σωματική κακοποίηση από τους γονείς ή τρίτους),
• Η κατάχρηση ουσιών ως έφηβος,
• Οι εμπλοκές του με το Νόμο,
• Η οικογενειακή του κατάσταση (άγαμος, έγγαμος, παιδιά κ.λπ.).

Από όσους θα εμπλακούν σε ένα τραυματικό γεγονός και θα νοσήσουν από PTSD, περίπου το 98% θα έχει βεβαρυμμένο ψυχολογικό ή ψυχιατρικό υπόβαθρο, ενώ συνολικά περίπου ένας στους τρεις εμπλεκόμενους ενδέχεται να νοσήσει από το σύνδρομο. Είναι προφανές πως οι παραπάνω παράγοντες (οι οποίοι όλοι αφορούν σε χρόνους προγενέστερους του τραυματικού γεγονότος), μας καταδεικνύουν ότι ο έλεγχος τρωτότητας του προσωπικού μας κατά τη διάρκεια της πρόσληψης και της εκπαίδευσης είναι σημαντικότατος για τη διασφάλιση των ανθρώπων μας, αλλά και την προστασία του εταιρικού brand.
Όπως ήδη διαφαίνεται, η έννοια χρόνος είναι πανταχού παρούσα στη διαχείριση της νόσου, αφού είναι σαφές επιστημονικά πως για τον επιπολασμό της νόσου δεν είναι σημαντικός μόνο ο χρόνος μετά το γενεσιουργό γεγονός, αλλά και ο χρόνος της προετοιμασίας των ανθρώπων της ασφάλειας για την πιθανότητα να βρεθούν εμπλεκόμενοι σε ένα «δύσκολο» περιστατικό. Κομμάτι σημαντικό της εκπαίδευσης των υπαλλήλων που βρίσκονται σε πιθανώς νευραλγικές υπηρεσίες ασφάλειας (για να είμαστε ακριβείς, ο ρόλος της παροχής ασφάλειας είναι διαρκώς μια υψηλού κινδύνου απασχόληση) θα έπρεπε λοιπόν να είναι όχι μόνο δοκιμασίες του σώματος και της γνώσης, αλλά και της ψυχολογίας. Αναλύοντας λοιπόν το «μετά» μέσα από τις ενέργειες που έγιναν «πριν», θα ήταν ελλιπές εκ μέρους μας να αναφερθούμε μόνο στη διαχειριστική πρόοδο που πρέπει να ακολουθήσει το τραυματικό γεγονός, χωρίς να επισημάνουμε τις ελλείψεις που επισημαίνονται στη φάση της εκπαίδευσης.

Φάση πρόληψης της νόσου
Το σημερινό νομικό πλαίσιο ορίζει μεταξύ άλλων την έκδοση μιας βεβαίωσης από Ψυχίατρο, με την οποία να πιστοποιεί την ψυχολογική αρτιότητα του υποψηφίου να εργαστεί σε μια εταιρεία ασφάλειας. Όποια και αν είναι τα προσόντα του κλινικού διαγνώστη, είναι αδύνατο να πιστοποιήσει τέτοιο δεδομένο μέσα σε μια ολιγόλεπτη συνάντηση με τον υποψήφιο και ως εκ τούτου δεν θα έπρεπε να αρκεί σε μια εταιρεία που επιθυμεί να κινείται σε ένα περιβάλλον υψηλών υπηρεσιών ασφάλειας, όπως αυτές ορίζονται από την αγορά. Η ψυχοδιάγνωση στην πρόσληψη προσωπικού ασφάλειας είναι η πρώτη δικλείδα για την ασφαλή επιλογή ανθρώπων που θα προστατέψουν ανθρώπους ή αντικείμενα. Είναι κοινό μυστικό ότι ουσιαστική εξέταση των υποψηφίων δεν συμβαίνει σχεδόν ποτέ, αφού απώτερος στόχος των περισσότερων ιατρών είναι η λήψη του τιμήματος της επίσκεψης και η υποδοχή του επόμενου ασθενούς, οπότε συνήθως η εξέταση ενός υποψηφίου μόνο από outsourcing ειδικούς ή κρατικές δομές είναι ελλιπής. Από την άλλη, ένα οποιοδήποτε ερωτηματολόγιο προσωπικότητας μπορεί να αναδείξει τα ιδιαίτερα στοιχεία της ψυχοσύνθεσης ενός ανθρώπου, με έμφαση σε εκείνα που υποδηλώνουν παθολογία χαρακτήρα, η οποία και θα εμπόδιζε την ανάθεση υπηρεσιών στον υποψήφιο. Και επειδή στο χώρο των επιχειρήσεων όλα είναι θέμα budget, όλα όσα αναφέρουμε ως δέοντα είναι αμελητέου κόστους, με βάση τα σημερινό καταποντισμένο κόστος υπηρεσιών.
Στο ίδιο μήκος κύματος και πάντα στην αρχή της ασφάλειας της εταιρείας, των υπαλλήλων της και των πελατών, οφείλεται διαρκής επαναξιολόγηση της ετοιμότητας των ανθρώπων που κρίθηκαν κάποια στιγμή ικανοί για την εκτέλεση ενός συγκεκριμένου έργου. Υπήρξαν ικανοί και δεν είναι βέβαιο ότι θα είναι έτσι εσαεί.
Επίσης είναι καλό η διαρκής επαναξιολόγηση να περιλαμβάνει και μηνιαίες (τουλάχιστον) συναντήσεις με έναν (εταιρικό θα ήταν το δέον) Ψυχολόγο, όπου θα γίνεται ένα διαρκές follow up της προσωπικής πορείας του εργαζόμενου και του τρόπου που αυτή επιδρά στον επαγγελματισμό και στην ικανότητα εκτέλεσης συγκεκριμένου υπηρεσιακού έργου.

Οι συναισθηματικές φάσεις της εξέλιξης του τραυματικού γεγονότος
Οι περισσότεροι εμπλεκόμενοι κατά τη διάρκεια του περιστατικού, θα προσπαθήσουν να σώσουν τη ζωή τους, πιθανώς και τις ζωές κάποιων άλλων. Κάποιοι θα επιδείξουν απάθεια και σαστισμένοι θα περιμένουν τη μοίρα τους, κοιτώντας – το οποίο κλινικά είναι πάρα πολύ σημαντικό εύρημα, αλλά δεν θα ασχοληθούμε περισσότερο. Όλοι τους θα βιώσουν κάποια συναισθηματικά στάδια:

• Στη φάση της επίπτωσης, όπου οι επιζώντες δεν πανικοβάλλονται και στην ουσία μπορεί να μην επιδείξουν κανένα συναίσθημα.
• Στην απογραφική φάση, η οποία ακολουθεί εξελικτικά το γεγονός, όπου οι επιζώντες εκτιμούν τις ζημιές και προσπαθούν να εντοπίσουν άλλους επιζώντες. Εδώ οι συνηθισμένες κοινωνικές σχέσεις χάνονται και γίνονται εμφανείς άλλες, πιο λειτουργικές και απαραίτητες για τη στιγμή, οι οποίες χρειάζονται για να αποκριθούν οι άνθρωποι στις ανάγκες της κατάστασης.
• Στη φάση της διάσωσης, όπου οι επιζώντες δέχονται αδιαμαρτύρητα τις κατευθύνσεις των διασωστών. Γι’ αυτό είναι σημαντική η χρήση διακριτικών μέσων (στολές, κράνη, γιλέκα κ.ά.) από μέρους των ομάδων διάσωσης.
• Στη φάση ανάνηψης, όπου οι επιζώντες ομαδοποιούνται εναντίον των διασωστών και όσων συμμετέχουν στη διάσωση και συνήθως λαβαίνουν πρωτοβουλίες, οι οποίες μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο τους ίδιους ή τα υπόλοιπα θύματα.

Στη συνέχεια του άρθρου που θα δημοσιευθεί στο επόμενο τεύχος του περιοδικού, θα αναλύσουμε τη γέννηση του PTSD, τις φάσεις θεραπείας του, καθώς και το ρόλο που θα μπορεί να παίξει το οικογενειακό περιβάλλον.

Δημοσθένης Παναγιώτου
Ψυχολόγος Ba, M.A., APA affiliate
Εκπαιδευτής Ασφάλειας ΕΟΠΠΕΠ
Specialist και Διαπιστευμένος Εκπαιδευτής
του International Institute of Risk and Safety Management
Certified FMIIAI, NFPA Public Education Section, IFPO, IAHN, BECCA EU
d.fence.consulting@gmail.com