Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης και περιβάλλον ασφάλειας

Έχετε αναρωτηθεί καθ΄ όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής σας σταδιοδρομίας τι συμβαίνει στον οργανισμό σας αναλογικά με τη διαχείριση του Στρες;

Χατζόβουλος Ε. Νικόλαος

Security-Health & Safety Consultant

Στο περιβάλλον της Ασφάλειας θεωρούμε και εκ της πράγμασι είναι δεδομένη, η ύπαρξη πολλαπλών και πολύπλοκων στρεσογόνων παραγόντων λόγο της φύσεως του αντικειμένου το οποίο περιστρέφεται γύρω από τους συνεχόμενα βαλλόμενους από εξελισσόμενες απειλές, άξονες της φυσικής & ηλεκτρονικής ασφάλειας.

Ας εξετάσουμε μερικά δεδομένα, όπως έχουν αποτυπωθεί επιστημονικά γύρω από το Στρες το οποίο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ανάπτυξη Συνδρόμου Επαγγελματικής Εξουθένωσης / Burnout Syndrome και πως αυτό εμπεριέχεται στην καθημερινότητα των Στελεχών Ασφαλείας.

Είδη ΄΄Στρες΄΄

Το ΄΄Στρες΄΄ αφορά την ανταπόκριση και την θυμική ένταση του ατόμου, σε εξωτερικές ή εσωτερικές συνθήκες, οι οποίες κατά την κρίση του, υπερβαίνουν τις δυνατότητες του και την ικανότητα του να τις διαχειριστεί αποτελεσματικά.

(Lazarus & Folkman for Stress). Μπορούμε να διακρίνουμε τα είδη στρες σε:

• Οξύ Στρες / Acute Stress – Αποτελεί το συνηθέστερο είδος στρες το οποίο προκαλείται από τις καταστάσεις ΄΄Αγωνίσου ή Φύγε΄΄ (Fight or Flight). Τα συμπτώματα εξαλείφονται με την πάροδο του ερεθίσματος. Παραδείγματος χάριν, η θέα τραβήγματος όπλου σε καταστάσεις «Συνοδείας Υψηλών Προσώπων (V.I.P. Protection)», ή εμφάνιση και παραμονή ύποπτου λογισμικού στους Server ευθύνης σας (Cyber Security).
• Επεισοδιακό Οξύ Στρες / Episodic Acute Stress – Αποτελείται από συνεχόμενα επεισόδια Οξέων Στρες τα οποία δεν δίνουν τη δυνατότητα στο στέλεχος να επανέλθει σε φυσιολογική κατάσταση οδηγώντας σε μείωση της αντοχής ενάντια στη διαχείριση του στρες και αυξημένη ευαισθησία στους στρεσογόνους παράγοντες. Παραδείγματος χάριν, η καθημερινή θέαση αλιευτικών σκαφών πλησίον φυλασσόμενου πλοίου (Maritime Security) κατά τη φάση του πλου, η οποία διαρκεί ημέρες, εβδομάδες ή και μήνες. Επίσης, η συνεχόμενη έκθεση σε εντυπωσιακά τραύματα μπορεί να προκαλέσει επεισοδιακό στρες σε οποιαδήποτε μορφή διασώστη (First Responder/Rescuer/Medic κτλ.) οι οποίοι αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα στην ολότητα της Φυσικής Ασφάλειας / Physical Security.
• Χρόνιο Στρες / Chronic Stress – Αποτελείται από μακροχρόνιες καταστάσεις στρες όπου το στέλεχος αισθάνεται απουσία ελέγχου επί των αποτελεσμάτων με πιθανότητες εκδήλωσης ψυχικών και ψυχοσωματικών βλαβών. Παραδείγματος χάριν, η μακροχρόνια συνεργασία με Οργανισμούς, Εταιρίες, Ιδιώτες κτλ. οι οποίοι αγνοούν τις, κατά επανάληψη, εισηγήσεις σας επί θεμάτων Ασφαλείας εκθέτοντας διαρκώς εσάς ή και το υφιστάμενο προσωπικό σας σε συνθήκες «Αδιαχείριστου Κινδύνου / Untreated Risk Factors» οι οποίοι ναι μεν έχουν προβλεφθεί από την ασφάλεια αλλά αγνοούνται δε από τον εκάστοτε Οργανισμό για λόγους που δεν εξετάζουμε στο παρόν.

Επαγγελματική Εξουθένωση / Burnout

Το σύνδρομο άρχισε να εντοπίζεται τη δεκαετία του 1970 από τον Γερμανό Ψυχολόγο Herbert J. Freudenberger ο οποίος το χαρακτήρισε ως μια κατάσταση εξάντλησης ή και απογοήτευσης απόρροια επαγγελματικών σχέσεων ή διεργασιών.

Μετέπειτα, μελετήθηκε εκτενέστερα από την Αμερικανίδα Ψυχολόγο Christina Maslach για την οποία είναι ένα Ψυχολογικό Σύνδρομο απόρροια χρόνιου μη διακοπτόμενου εργασιακού στρες το οποίο ενέχει συναισθηματική και σωματική εξάντληση, αλλοτριοπροσωπία, και μειωμένη αίσθηση προσωπικών επιτευγμάτων.

Σήμερα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (W.H.O.) το ΄΄Burnout΄΄ αντιμετωπίζεται ως ένα Επαγγελματικό Σύνδρομο (Όχι Ασθένεια) εντάσσοντας το στον Διεθνή Κατάλογο Ασθενειών (ICD-11) με την κωδική ονομασία ΄΄QD85΄΄ το οποίο προκαλείται από χρόνιο, αδιαχείριστο εργασιακό Στρες. Χαρακτηρίζεται από τρεις Διαστάσεις, την Εξάντληση, τον Κυνισμό, και την Μειωμένη Επαγγελματική Απόδοση.

Τα 5 Στάδια του ΄΄Burnout΄΄

1. Αφοσίωση. Το στέλεχος είναι ενεργητικό, εμπλέκεται εργασιακά, και είναι αποτελεσματικό στα καθήκοντα του.
2. Υπερφόρτωση. Το στέλεχος είναι κουρασμένο σωματικά και ψυχολογικά λόγο επαγγελματικής υπερφόρτωσης αλλά συνεχίζει να είναι παραγωγικό.
3. Απάθεια. Το στέλεχος εισέρχεται σε κατάσταση κυνισμού ως μέσο διαχείρισης / αντίδρασης στην υπερφόρτωση αλλά παραμένει παραγωγικό.
4. Αναποτελεσματικότητα. Μειώνεται αισθητά ο βαθμός της επαγγελματικής παραγωγικότητας και αποτελεσματικότητας του στελέχους επιδεικνύοντας δυνητικά σημεία ενδιαφέροντος.
5. Burnout. Το στέλεχος παρουσιάζει εμφανή πλέον σημάδια σωματικής και ψυχολογικής εξάντλησης σε συνδυασμό με παραμένουσα κυνικότητα, έλλειψη αποτελεσματικότητας και ενδιαφέροντος προς το επαγγελματικό αντικείμενο.

Τα στάδια #1^ο και #5^ο είναι κύριες φάσεις του Συνδρόμου, ενώ τα στάδια #2^ο, #3^ο, και #4^ο είναι μεταβατικές. Η εξάντληση (σωματική/ψυχολογική) συνήθως εμφανίζεται πρώτη. Τα υπόλοιπα στοιχεία μπορεί να αναπτυχθούν μεταγενέστερα, αυτόνομα, συλλογικά ή και μεμονωμένα. Η χρονική διάρκεια μετάβασης από το 1^ο έως το 5^ο στάδιο εξαρτάται από τους υπάρχοντες μηχανισμούς διαχείρισης και αντοχής (stress resistance & management mechanisms) του κατά περίπτωση στελέχους. Για το περιβάλλον ασφάλειας οι δυσλειτουργίες έμψυχου δυναμικού και τα επιχειρησιακά προβλήματα εκκινούν από το #2^ο και αυξάνονται εκθετικά έως την κορύφωση του #5^ου σταδίου.

Συμπτωματολογία

Το σύνδρομο δύναται να δημιουργηθεί απόρροια μιας σειράς Αιτιών αναπτύσσοντας συγκεκριμένη Συμπτωματολογία επηρεάζοντας έμμεσα και άμεσα όλους τους εμπλεκομένους φορείς. Δημιουργώντας ταυτόχρονα, χωροχρονικό συνεχές μείωσης αλλά και εξουδετέρωσης των επιπέδων οποιασδήποτε παρεχόμενης υπηρεσίας ασφάλειας στους δύο βασικούς άξονες που προαναφέρθηκαν.

Διάγραμμα ΄΄Burnout΄΄

Παραδειγματική συνάρτηση επαγγελματικής απόδοσης με προοδευτική ανάπτυξη Συνδρόμου Burnout.

Παρατηρούμε στο συγκεκριμένο παράδειγμα (οι τιμές είναι ενδεικτικές) ότι σε αρχικό στάδιο το στέλεχος χαρακτηρίζεται από υψηλή απόδοση με αφοσίωση στο αντικείμενο εργασίας του διατηρώντας τα θεμιτά επίπεδα Ασφαλείας. Γενική κατάσταση η οποία προϋπήρχε πριν την έναρξη της μελέτης. Στη συνέχεια καθώς επέρχεται το στάδιο της υπερφόρτωσης παρατηρείτε απάθεια με ταυτόχρονη έναρξη σταδιακής πτώσης της επαγγελματικής απόδοσης καθώς, το Στέλεχος πλέον εισέρχεται στο στάδιο της αναποτελεσματικότητας, αγγίζοντας ως και μηδενικούς τιμάριθμους. Συνεχίζοντας τη μελέτη, από την 4^η χρονική μονάδα, όπου το στέλεχος πλέον έχει εισέλθει στο στάδιο του Burnout με αρνητικές ενδείξεις επαγγελματικής απόδοσης εκθέτοντας, τον τομέα ευθύνης του σε κινδύνους για εκδήλωση εκνόμων ενεργειών, σε απώλεια διοικητικών ικανοτήτων, και άλλες αρνητικές επιπτώσεις. Αναλογικά πάντοτε, με την ιδιότητα του στελέχους στον κλάδο. Παρατηρούμε επίσης, πως χωρίς την παροχή εξειδικευμένης βοήθειας εξόδου από το σύνδρομο οι τιμές στην πάροδο του χρόνου συνεχίζουν να αυξάνονται αρνητικά. Τέλος, η μεταβατική χρονική περίοδος από το 1^ο στο 5^ο στάδιο εξαρτάται από τους στρεσογόνους παράγοντες που βιώνει το στέλεχος και τους ανεπτυγμένους ή μη μηχανισμούς διαχείρισης στρες.

Κόστος συνδρόμου

Σύμφωνα με μελέτες που διεξήχθησαν στις ΗΠΑ, το 2021 δαπανήθηκαν σε ιδιωτικό επίπεδο 300.000.000 (δις) δολάρια για τη διαχείριση του συνδρόμου. Το κόστος του Συνδρόμου εξαπλώνεται και επηρεάζει, εάν δεν αντιμετωπιστεί, ένα μεγάλο φάσμα των οικονομικών δεδομένων μιας επιχείρησης όπως τα εντοπίζουμε παρακάτω:

• Αναρρωτικές Άδειες
• Ιατροφαρμακευτική κάλυψη
• Αντικατάσταση Προσωπικού
• Εκπαίδευση Προσωπικού
• Ένδυση/Εξοπλισμός
• Μετακινήσεις
• Αποζημιώσεις

Εντοπισμός Συνδρόμου

Ο εντοπισμός και η μέτρηση του Συνδρόμου επιτυγχάνεται με το Ψυχομετρικό εργαλείο της Christina Maslach. Φέρει την ονομασία Maslach Burnout Inventory (MBI) και εκτείνεται σε 5 διαφορετικών επαγγελματικών κατηγοριών ερωτηματολόγια. Τα ερωτηματολόγια χρειάζονται ελάχιστο χρόνο συμπλήρωσης (10΄) και αποτελούνται από 16 έως 22 ερωτήσεις.

Η παρουσία Ψυχολόγου / Ψυχιάτρου είναι απαραίτητη για την συμπλήρωση και απόδοση διάγνωσης επί των ερωτηματολογίων. Το ευρύτερο περιβάλλον της Ασφάλειας εμπίπτει στα ερωτηματολόγια, MBI-GS: for General use, MBI-HSS (MP): for Medical Personnel, MBI-HSS: for Human Services workers, MBI-ES: for Educators. Δυστυχώς, έως σήμερα δεν έχει θεσπιστεί ένα ερωτηματολόγιο το οποίο να εφάπτεται αμιγώς στο Στρες των Στελεχών Ασφαλείας.

Πρόληψη & Θεραπεία

Η Πρόληψη και η Θεραπεία μπορούν να επιτευχθούν με απλά βήματα ακολουθώντας τις οδηγίες των Ειδικών (όταν απαιτείται) καθώς το Σύνδρομο αποτελεί, στο μεγαλύτερο ποσοστό εμφάνισης του, αναστρέψιμη κατάσταση. Βασικό πυλώνα αποτελεί η αύξηση της διαχειριστικής ικανότητας των Στελεχών Ασφαλείας ενάντια στους στρεσογόνους παράγοντες που καλούνται να αντιμετωπίσουν καθημερινά. Παράγοντες οι οποίοι είναι άμεσα αντιληπτοί ή υποβόσκουν σε αρκετές των περιπτώσεων.

Πρόληψη Ατομικά

Πρόληψη Συλλογικά

Θεραπεία

Burnout & Περιβάλλον Ασφάλειας

Το Σύνδρομο Burnout στο περιβάλλον της Ασφάλειας δεν πρέπει να παρακάμπτεται σε ατομικό αλλά ούτε και σε επίπεδο Οργανισμών (Εταιρίες, Τμήματα κτλ). Όλοι οι ιθύνοντες σε Διοικητικό και Επιχειρησιακό επίπεδο οφείλουν να το προσεγγίζουν κατά τρόπο διαφανή και ευδιάκριτο, ούτως ώστε να επιφέρουν απενοχοποίηση, διατηρώντας ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με τα Στελέχη.

Ταυτόχρονα, να επικροτούν και να επιδιώκουν τις όποιες προσπάθειες έκφρασης δυσκολίας διαχείρισης σε περιπτώσεις εργασιακής πίεσης και στρεσογόνων παραγόντων. Χωρίς ωστόσο, να απολύεται η ισορροπία μεταξύ επίτευξης επιχειρησιακών αναγκών και υγείας προσωπικού. Επιπρόσθετα, η περιοδική εκτέλεση ψυχομετρικών ελέγχων των στελεχών και η αναδιάρθρωση παθογενειών στο Management θα επιφέρει ουσιαστική πρόληψη, η οποία αυτομάτως θα συμπαρασύρει τη διατήρηση των θεμιτών επιπέδων Ασφαλείας μέσο και μακροπρόθεσμα όσο αφορά, την εξαιρετικής σημασίας παράμετρο, της υγειούς ψυχοσύνθεσης των Στελεχών.

Αποδοτικό Στέλεχος ισοδυναμεί με Ψυχοσωματικά Υγειές Στέλεχος.

Η συνέχεια επί του βιβλίου…

Το παρόν άρθρο αποτελεί ενδεικτικό μέρος από το υπό έκδοση Βιβλίο του αρθρογράφου με τίτλο ΄΄Περιβάλλον Ασφαλείας & Σύνδρομο Burnout΄΄ το οποίο με τη σειρά του αποτελεί αντικείμενο εκπαίδευσης στα Πιστοποιημένα Εκπαιδευτικά Προγράμματα με τίτλο ΄΄Σύνδρομο Burnout στα Στελέχη Πρώτης Γραμμής, Υγείας, Ασφάλειας, Πολιτικής Προστασίας΄΄ και ΄΄Στρατηγική Ανώτερης Ασφάλειας και Διαχείριση Κρίσιμων Κρίσεων΄΄ του Ελληνικού Ινστιτούτου Διαχείρισης Κρίσεων και Καταστροφών (Ε.Ι.ΔΙ.Κ.ΚΑ.)