Πρόβλεψη για Επιβίωση ή Προόραση για Ανθεκτικότητα;

Επειδή ο Βασικός Κίνδυνος είναι Άγνωστος…

 Οι επιχειρήσεις χρειάζονται βαθιά μεταρρύθμιση στον τομέα της ασφάλειας, μιας και ο προσδιορισμός κινδύνων και απειλών είναι άγνωστος. Η ριζοσπαστικοποίηση των απειλών ξεκινώντας από τα σύνορα των κοινωνιών, λόγω των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, των κοινωνικοπολιτικών και πολιτισμικών ανισορροπιών, λειτουργώντας ως καταλύτες, δημιουργούν διεργασίες φυγοκέντρων δυνάμεων, εκτοξεύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το μέγεθος και την ποιότητα των απειλών. Κατά συνέπεια, είναι απλώς θέμα χρόνου η εξελικτική υβριδοποίηση τους. Η αντιμετώπιση των οποίων εκ μέρους των επιχειρήσεων, θα απαιτεί πλέον ως μονόδρομο, την υιοθέτηση διαδικασιών προόρασης, προκειμένου να αυξήσουν την Ανθεκτικότητά τους με στόχο την αειφορία…

Δημήτριος Μερτσιωτάκης
Απόστρατος Αξ/κος Π.Α./Απόφοιτος Σχολής Πολέμου
N.Y.C. / Strategic Security Management
H.C.D.M.I. / A.S.S.C.C.M.
VPTS, DST Founder Instructor
Εκπαιδευτής ΣΚΟΕ

Στο χώρο των επιχειρήσεων, η έννοια της επένδυσης, άρα του επιχειρηματικού κινδύνου που αναλαμβάνουν οι επενδυτές, συνυπάρχει με την πιθανότητα να συμβεί ένα γεγονός με εξαιρετικά αρνητικές συνέπειες. Ο κίνδυνος, άμεσα συνυφασμένος με το αναλαμβανόμενο ρίσκο, δηλαδή την αβεβαιότητα, δικαιολογεί την έννοια και την νομιμότητα του κέρδους. Η ύπαρξη κέρδους οδηγεί στην οικονομική ανάπτυξη και αειφορία. Υπό αυτή την έννοια, οι επιχειρήσεις, προκειμένου να προστατέψουν την επένδυση τους, επιβάλλεται να λαμβάνουν Μέτρα Ασφαλείας και να χρησιμοποιούν μεθόδους ανάλυσης επιβίωσης(1), μιας και ο χρόνος ως μέγιστο ζητούμενο, αλλά ταυτόχρονα κύριος αντίπαλος όλων των ζητημάτων που άπτονται θεμάτων ασφαλείας, επηρεάζει όλα τα στοιχεία(1*) που εκτίθενται σε κίνδυνο!

Κατά συνέπεια, επειδή κίνδυνοι και καταστροφές έχουν πολλές μορφές, τα μέτρα ασφαλείας αφορούν: την προστασία των στοιχείων που εκτίθενται σε Κίνδυνο(Ε), τον προσδιορισμό του επιπέδου βλαβών των στοιχείων που εκτίθενται σε Ειδικό Κίνδυνο(Rs), ιδιαιτέρως όμως, την έκφραση των στοιχείων Ολικού Κινδύνου(Rt), που πιθανόν αφορούν, διακοπή των δραστηριοτήτων της επιχείρησης και απώλειες ανθρώπινης ζωής(2).

Επειδή όλες οι επιχειρήσεις δεν είναι ιδίου μεγέθους και δυνατοτήτων, υπάρχει μια σημαντική διαφορά μεταξύ των Μέτρων Ασφαλείας που αφορούν:

Α. την καθημερινή Επιχειρηματική Βιωσιμότητα μιας Μικρομεσαίας επιχείρησης(3), συνδεδεμένη περισσότερο με μικροοικονομοτεχνικούς καθημερινούς παράγοντες, με των εκ του νόμου, αναγκαίων, χαμηλής έντασης μέτρων ασφαλείας και πρόβλεψης(3*), απλώς για επιβίωση σε ορατό κοντινό διάστημα, και

Β. την Επιχειρηματική Βιωσιμότητα ενός Διεθνοποιημένου Οργανισμού/Επιχείρησης(3**), με Στρατηγικούς στόχους ανάπτυξης στα πρότυπα του ΟΗΕ, της ΕΕ, του ΝΑΤΟ, των Amazon, Apple, Eli Lilly κλπ. Η έκφραση του οράματος του Οργανισμού μέσω του Δ.Σ., είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την Στρατηγική Προόραση που στόχο έχει την Ανθεκτικότητα και την Αειφορία εις το διηνεκές…. (3***). Η εφαρμογή μοντέλων ανάλυσης επιβίωσης είναι ‘’ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ’’.

Για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε τη διαφορετικότητα των εννοιών της πρόβλεψης και της προόρασης, και πριν αναφερθούμε σε ορισμούς, θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι :

Ένα Οργανωμένο Περιβάλλον Ασφαλείας μιας επιχείρησης, δύναται να οδηγήσει ευκολότερα στην Επιχειρηματική Βιωσιμότητα. Με αυτό τον όρο εννοούμε:

Την ικανότητα της επιχείρησης ή του Οργανισμού, να δημιουργεί και να διατηρεί μακροπρόθεσμη αξία για τους πελάτες, τους εργαζομένους και την κοινωνία.

Η επιχείρηση λαμβάνει υπόψη τις περιβαλλοντικές, τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, ενώ προετοιμάζεται διαρκώς για ενδεχόμενη αντιμετώπιση οποιασδήποτε μορφής Υβριδικών Απειλών. Η πρόσφατες, άνω των 400 Κυβερνοεπιθέσεις, στο Κτηματολόγιο, με εμπλοκή την Δνση Κυβερνοασφάλειας του ΓΕΕΘΑ, αποδεικνύει του λόγου το αληθές(4).

Σχήμα 1: Η Μακροπρόθεσμη Αξία μιας επιχείρησης, εξαρτάται από την οργάνωση του Περιβάλλοντος Ασφαλείας.

Σύμφωνα με τον ιστότοπο της Ε.Ε., Κίνδυνος είναι κάτι που μπορεί να μας βλάψει, ενώ επικινδυνότητα είναι η πιθανότητα ενός κινδύνου να προκαλέσει βλάβη(Hazard vs Risk)(5). Αντίστοιχα, η πρόβλεψη(Prediction) ως έννοια, αφορά την θεωρητική προσέγγιση του τι εκτιμούμε ότι πρόκειται να γίνει σε ένα ορατά χρονικό διάστημα, λαμβάνοντας υπόψιν στοιχεία, δεδομένα(data) και πληροφορίες, με υποστηρικτικό σχεδιασμό, ενέργειες και παρεμβάσεις πρόληψης(Prevention), προκειμένου να αποτρέψουμε αρνητικές καταστάσεις που πιθανόν να αποβούν επιζήμιες για μια επιχείρηση.

Προόραση: Ανάλυση, Στρατηγικός Σχεδιασμός και Ανθεκτικότητα

Ως Προόραση, νοείται η διαδικασία μακροπρόθεσμης πρόβλεψης, κατανόησης και πιθανής επίγνωσης μελλοντικών Απειλών, στον Στρατηγικό Σχεδιασμό Ασφαλείας μιας επιχείρησης, σε υπερβαίνοντα την 10ετια χρονικό διάστημα, που έχει ως σκοπό να προσδιορίσει αλλά και να σχεδιάσει εναλλακτικά σενάρια, για την πιθανή και την εν δυνάμει εξέλιξη των παρόντων απειλών, στο μέλλον. Στόχος της παρούσης αρθρογραφίας δεν είναι να αναλύσουμε την Προόραση ως έννοια(παραθέτω στο παράρτημα σχετικά Link, για εμπεριστατωμένη έρευνα και μελέτη), αλλά ως νεοεισρχόμενη για τα ελληνικά δεδομένα αντίληψη αντιμετώπισης των εν εξελίξει κρίσιμων Υβριδικών Απειλών, στο χώρο των Υπηρεσιών Ασφαλείας και των Επιχειρήσεων. Για την ιστορία αναφέρω ότι, το ΝΑΤΟ δημοσίευσε την τελευταία Ανάλυση Στρατηγικής Προόρασης (Strategic Foresight Analysis 2023 – SFA23) στις 17 Ιανουαρίου 2024. Η Ελληνική Δημοκρατία, και η Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού, το 2022, εξέδωσαν την Επιτελική Σύνοψη και την Μελέτη Στρατηγικής Προόρασης σχετικά με το “Μέλλον του Περιβάλλοντος Καινοτομίας στην Ελλάδα έως το 2035” (6). Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι στην σελίδα 10 της σχετικής μελέτης Innovation-2035-Synopsis, εξαιρετικές επενδυτικές ευκαιρίες εντοπίζονται στον τομέα της Άμυνας και της Ασφάλειας (6*).

Κατά συνέπεια και ιδιαιτέρως, τα τμήματα ασφαλείας των επιχειρήσεων και των οργανισμών που εντάσσονται πρωτίστως στις Κρίσιμες Υποδομές , οφείλουν να αναπτύξουν Στρατηγικά Σχέδια Ασφαλείας , μακροπρόθεσμου σχεδιασμού, με στόχο την προειδοποίηση και τη διαμόρφωση αμυντικής στρατηγικής χρησιμοποιώντας Κανονιστικά Πλαίσια Ασφαλείας/ΚΠΑΕ(7), για την μεθοδολογία αντιμετώπισης πιθανόν κρισιγενών παγκόσμιων απειλών(χαρακτηριστικό παράδειγμα η πανδημία Covid 19), μέσω εναλλακτικών σεναρίων. Σκοπός, η Υβριδική Ανοσοποίηση και η ελαχιστοποίηση των απωλειών, η ταχεία αποκατάσταση και ανάκαμψη (Restoration & Recovery) με στόχευση την μέγιστη Ανθεκτικότητα, την μακροπρόθεσμη Αξία και φυσικά την Αειφορία.     

Σχήμα 2: Η Προόραση ως Πολιτική Ασφάλειας των Επιχειρήσεων, οδηγεί στην Ανθεκτικότητα

Δύσκολο σημείο των εναλλακτικών σεναρίων και του μακροπρόθεσμου σχεδιασμού ως διαδικασία της προόρασης (διαμόρφωση στρατηγικής και πρόβλεψη, ενέργειες πρόληψης, σχεδιασμού αντιμετώπισης, εναλλακτικών σεναρίων, δημιουργία εφεδρειών και διαδικασιών ανάκαμψης) είναι οι οικονομικοί πόροι. Όσο μεγαλώνει το ελεγχόμενο χρονοδιάστημα, τόσο περισσότερο αυξάνεται το κόστος. Απαιτείται ανεύρεση και διάθεση πόρων, προς υποστήριξη των κρίσιμων στρατηγικών σχεδιασμών που στηρίζονται όμως στην αβεβαιότητα. Βλέπετε, ο βασικός κίνδυνος είναι άγνωστος! Μια Μ/Μ επιχείρηση, έχει την τάση να αντιλαμβάνεται αυτή την δαπάνη ως έξοδο και όχι ως μελλοντική επένδυση. Κατά συνέπεια, δυσκολότερα μπορεί να ανταποκριθεί σε ενδεχόμενα κρισιγενή γεγονότα. Άρα, οι πιθανότητες επιβίωσης μικραίνουν με μαθηματική ακρίβεια…..

Αντίθετα, τα επενδυτικά κεφάλαια, χρησιμοποιώντας σύνθετα επιχειρηματικά μοντέλα, υποστηριζόμενα από τα Ταμεία Ανάκαμψης και τον τραπεζικό δανεισμό, δημιουργούν ευκολότερα τεράστιες επιχειρηματικές οντότητες. Έχοντας ως στόχο το κέρδος και την μακροπρόθεσμη μερισματική απόδοση των κεφαλαίων τους, επενδύουν ευκολότερα σε διευρυμένα τμήματα ασφαλείας(Security, Safety & Risk), με τα τμήματα HR, ΙΤ & Financial Risk, να λειτουργούν υποστηρικτικά και επιπρόσθετα στον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό Ασφαλείας τους. Εντάσσοντας τις διαδικασίες της προόρασης για την αντιμετώπιση των σύγχρονων υβριδικών απειλών(8), στη φαρέτρα του αμυντικού οπλοστασίου τους, απλώς και μόνο διότι, θέλουν να προστατέψουν την επένδυση και να διασφαλίσουν την μεγιστοποίηση των κερδών τους. Απαιτείται εξειδικευμένο προσωπικό, καινοτόμος τεχνολογικός εξοπλισμός σε όλα τα επίπεδα, με υποστήριξη ΑΙ / Cloud / Blockchain κλπ, καθώς και υποδομές προστιθέμενης αξίας, αλλιώς δεν έχει νόημα…. Η ανάγνωση των κοινωνικοπολιτισμικών τάσεων από τις επιχειρήσεις και τους οργανισμούς, σε συνδυασμό με την πολιτική βούληση και την ισχυρή στήριξη της κοινωνίας μέσω των προγραμμάτων Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης(9), βοηθούν υποστηρικτικά στην μη αποσταθεροποίηση των κοινωνιών, στα σύνορα των οποίων συνήθως εκκολάπτονται ετερόκλητοι και συνήθως χαμηλής διαστρωμάτωσης πολιτισμοί. Με εξαιρετικά υψηλά ένστικτα επιβίωσης! Η πιθανή δημιουργία σύγχυσης και αναταραχών, από άγνωστες αιτιάσεις, πολλές φορές υποκινούμενες, αναδιατάσσουν συνεχώς το περιβάλλον των κοινωνικών απειλών.

H πρόκληση του μεταναστευτικού

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αντίληψης της διαφορετικότητας προσέγγισης και ανάγνωσης των μελλοντικών απειλών είναι το μεταναστευτικό και το δημογραφικό ζήτημα. Ενώ οι διαδικασίες πρόβλεψης/επιβίωσης, αντιλαμβάνονται την παράνομη μετανάστευση ως απειλή, οι διαδικασίες Προόρασης, Στρατηγικής Ανάλυσης και Εναλλακτικών Σεναρίων, θα μπορούσε να αντιληφθούν Υπό Όρους, το μεταναστευτικό ως αναπόφευκτο συστατικό μιας αναγεννητικής διαδικασίας του εργατικού δυναμικού των Δυτικών Κοινωνιών και όχι μόνο. Φαίνεται ακραίο, αλλά: η υπό όρους ελεγχόμενη, με αυστηρά κριτήρια εισδοχής μεταναστών, εξιδεικευμένων ειδικοτήτων και όχι μόνον, θα μπορούσε μέσω υποχρεωτικής εκπαιδευτικής διαδικασίας , με περίοδο προσαρμογής και με αποδοχή των Δυτικών Αξιών, να συνδράμει στην κάλυψη εργατικών χεριών που λείπουν από την οικονομία της Ευρώπης. Και το κυριότερο: θα λειτουργούσε συνεκτικά, απομονώνοντας ευκολότερα τα ακραία στοιχεία, συμβάλλοντας κατ’ αυτό τον τρόπο στην αποφυγή κοινωνικών εντάσεων και αναταραχών, όπως συμβαίνει αυτό το διάστημα στην Μ. Βρετανία (https://www.protothema.gr/world/article/1526717).

Ζητούμενο, η ανθεκτικότητα

Η έγκαιρη διάγνωση αυτών των μεγατάσεων, είναι ένα μόνο μικρό κομμάτι από το αντικείμενο των διαδικασιών της προόρασης. Η Ανθεκτικότητα είναι το ζητούμενο!

Η επιχειρηματική ανθεκτικότητα σύμφωνα με την ανάλυση της KPMG(10), σε μια ανοικτή οικονομία με πρόσβαση σε κεφάλαια αναπτυξιακού ενδιαφέροντος και καινοτομίας, τα οποία δύναται να λειτουργήσουν υποστηρικτικά στο άγνωστο μελλοντικά διαμορφούμενο περιβάλλον ασφαλείας, απαιτεί νοοτροπία αντιμετώπισης κρίσεων. Στο παράρτημα, υπάρχουν διαθέσιμα σχετικά link για περαιτέρω μελέτη και κατανόηση περί της έννοιας της Ανθεκτικότητας. Στο περιβάλλον ‘’Μάκρο’’ που καλείται να λειτουργήσει μια επιχείρηση και να ευημερήσει, απαιτείται προσαρμοστικότητα και ευελιξία. Η εκάστοτε επιχειρηματική οντότητα, ως διεθνής δρών, με στρατηγική Προόραση και ανταγωνιστική δράση, απαιτείται να προβαίνει σε τακτική και διαρκή αναθεώρηση των απειλών, από όποιο πεδίο και αν αυτές προσέρχονται. Περιβαλλοντικές, τεχνολογικές, κοινωνικές ανακατατάξεις, οικονομικές κρίσεις και πολιτισμικές ανατροπές. Μέσω της ανάπτυξης συνεργασιών και συμμαχιών, με ανταλλαγή πληροφοριών και καινοτόμων επιχειρηματικών διεργασιών, δύναται να δημιουργηθούν οικονομίες κλίμακος. Επιδίωξη: η σταθερότητα, η ανταγωνιστικότητα, η κερδοφορία και η προσαρμοστική καινοτομία, που μέσα από ένα σταθερό περιβάλλον ασφαλείας, δημιουργεί και διατηρεί την επιχειρηματική αξία. Όλα τα ανωτέρω δύναται να οδηγήσουν στην βιώσιμη ανάπτυξη και αειφορία(11).

Υ.Γ. Γεωπολιτικοκοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές αναταραχές. Σε προηγούμενο άρθρο, ανέφερα τη δήλωση του Ναυάρχου σερ Τόνι Ράντακιν: ‘’Οι εντάσεις που υποβόσκουν σε όλο τον κόσμο, φτάνουν σε σημείο βρασμού’’(Τευχ.110).  Νέα Σύνοψη: Η παρούσα αρθρογραφία παραδόθηκε μετά την απόπειρα της δολοφονίας Trump, με ότι πολιτικά και κοινωνικά αποτελέσματα παράγει. Ο Baiden αποσύρεται, ενώ η δολοφονία του αρχηγού της Χαμάς Ισμαήλ Χανίγια, με την αντικατάστασή του από τον σκληροπυρηνικό Γιάχια Σινουάρ, επιτείνει την αβεβαιότητα στο παγκόσμιο γίγνεσθαι, με έναν ολοκληρωτικό πόλεμο σε υποβόσκουσα κατάσταση. Ο χρυσός διαρκώς αναρριχείται, ο πληθωρισμός εξακολουθεί να καλπάζει, ο πόλεμος στην Ουκρανία συνεχίζεται(ενώ κανείς δεν ασχολείται με αυτόν), η διαταραχή της εφοδιαστικής αλυσίδας επιδεινώνεται και οι παγκόσμιες αναταραχές διευρύνονται. Μια επισιτιστική κρίση λόγω ακρίβειας και μείωσης των καλλιεργήσιμων εδαφών, σε συνδυασμό με την έλλειψη των υδάτινων πόρων(ειδικά στην Ελλάδα), είναι ‘’ante portas’’. Η επερχόμενη κρίση πιθανόν εκκολάπτεται, και όταν ξεσπάσει ο κυκεώνας, όλοι μας θα προστρέξουμε για βοήθεια στο κράτος ‘’πατερούλη’’, το οποίο αμφιβάλω εάν θα μπορέσει να μας βοηθήσει, με το τρισδιάστατο χρέος στα ουράνια! Και οι περισσότερες ελληνικές επιχειρήσεις δεν γνωρίζουν τι σημαίνει Security Management ! Και ο νοών νοείτω. Κάθε κριτική αποδεκτή.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Βιβλιογραφία: Carroll Quigley, ‘’The Evolution of Civilizations”

(1), Ανάλυση Επιβίωσης (Survival Analysis): μεθοδολογία για την ανάλυση δεδομένων του χρόνου, μέχρι το συμβάν που μας ενδιαφέρει (time‐to‐event Analysis)                          (1*), Υλικά & Άυλα, συμπεριλαμβανομένης της ανθρώπινης ζωής.        

(2), https://cor.europa.eu/ , https://idimek.gr/                            Ολικός Κίνδυνος (Rt)= (Ε) * (Rs) / 2009 UNISDR terminology on disaster risk reduction»

(3), https://2014-2020.espa.gr/el/Documents/MikromesaiaEpix_Orismos.pdf  (Πολλές εξ αυτών είναι επιχειρήσεις οικογενειακού χαρακτήρα, με τους ιδιοκτήτες σε πολλαπλούς ρόλους, διαθέτοντας μη εξειδικευμένο υψηλής ποιότητος εργατικό δυναμικό. Η πρόσβαση στη χρηματοδότηση είναι δύσκολη )                          (3*), Τα θέματα safety έχουν τακτοποιηθεί με τους ν. 3850/2010 και με τις αλλαγές του ν. 4808/2021(Κύρωση του Κώδικα νόμων για την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων), ενώ τα θέματα security , προσπαθούν να διευθετηθούν ακόμη, μέσω των ν.3707/2008, ν.3850/2010 και ν.4808/2021.

(3**)https://capitalinvest.gr/index.php/22-orologia/119-defining-size-european-entities (Με οργανόγραμμα διοίκησης, διευθύνσεων, τμημάτων ΗR / IT / τμ. Ασφαλείας και φυσικά διευρυμένο εσωτερικό περιβάλλον εξειδικευμένων στελεχών. Η πρόσβαση στη χρηματοδότηση είναι εύκολη, με εξαιρετική δυνατότητα μόχλευσης των οικονομοτεχνικών εργαλείων)

(3***), άποψη του γράφοντος είναι ότι, τέτοιου είδους επιχειρήσεις και οργανισμοί, αποτυγχάνουν δυσκολότερα, αφού το κρίσιμο μέγεθος που διαθέτουν, τους παρέχει πρόσβαση, πρωτίστως σε πληροφορίες και δευτερευόντως σε νομικά εργαλεία, που είναι αδύνατον να διαθέτουν Μ/Μ Επιχειρήσεις (it’s too big to fail…)

(4), https://mindigital.gr/archives/6407

(5), https://www.efsa.europa.eu/el/campaigns/hazard-vs-risk

(6), Προόραση(όρος της Μελλοντολογίας): https://el.wikipedia.org/wiki/Μελλοντολογία                      Πλήθος πληροφοριών στο εξαιρετικό άρθρο της 14/03/2024, του κου Γεώργιου Κουκάκη, https://policyjournal.gr/world/ , ‘’Η νέα Strategic Foresight του ΝΑΤΟ-προβλέψεις εως το 2043’’ , https://www.act.nato.int/article/inaugural-afc (ΝΑΤΟ/ΟΤΑΝ)  Ελληνική Δημοκρατία: https://foresight.gov.gr/studies/meleti-stratigikis-proorasis & https://foresight.gov.gr/wp-content/uploads/2023/11/Innovation-2035_Synopsi-GR_spreads.pdf

(6*), https://foresight.gov.gr/wp-content/uploads/2023/11/Innovation-2035_Synopsi-GR_spreads.pdf

(7), ΚΠΑΕ: την θέση μου περί του σχετικού νομιμοποιητικού εγγράφου παρουσίασα επίσημα στο https://securityproject.gr/10o-security-project-2023/

(8), Υβριδική Απειλή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Δελτίο Τύπου , 06 Απρ. 2016, Βρυξέλλες https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/ip_16_1227

(9), Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη: ΕΕ, Πράσινο Βιβλίο, Βρυξέλλες,18.7.2001 COM(2001), 366 Τελικό https://www.europarl.europa.eu/meetdocs/committees/deve/20020122/com(2001)366_el.pdf)

(10), Περί Ανθεκτικότητας; https://assets.kpmg.com/content/dam/kpmg/cy/pdf/2020/ https://www.researchgate.net/publication/372958408 , Γεώργιος Κουκάκης, Aug.2023, HAPSc Policy, Pdf https://www.securitymanager.gr/epicheirimatiki-anthektikotita, Νότης Ηλιόπουλος, Μάιος 2020, τευχ.86

(11). Ολιστική προσέγγιση της ΕΕ για την βιώσιμη ανάπτυξη, https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/sustainable-development-goals/eu-whole-government-approach_el

S/M , Τευχ. 110: https://www.securitymanager.gr/oi-pagkosmies-yvridikes-apeiles-anadiatassoyn-ton-charti-ton-egklimatikon-energeion-kai-toy-security-management/