Προγράμματα εκπαίδευσης και συμμετοχής πολιτών στην αντιμετώπιση της τρομοκρατίας

Αρχές, πλεονεκτήματα, προκλήσεις και παραδείγματα[1]

Δρ. Μαρία Χρ. Αλβανού

Εγκληματολόγος- Ειδική σε θέματα τρομοκρατίας- CVE/PVE, ΣΕΠ Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφου

Οι επιθέσεις απλής επιχειρησιακής προετοιμασίας, ή με δυνατότητα λήψης οδηγιών και παροχής τεχνογνωσίας από το διαδίκτυο ήταν καθοριστικά στοιχεία για την εξέλιξη της τρομοκρατικής δράσης με διαφορετικές τυπολογίες δράσης και ειδικά με την επιχειρησιακή τυπολογία του “μοναχικού λύκου” ως δράστη που εμπνέεται από την ιδεολογία οργανώσεων, εντάσσει τη δράση του στην ιδεολογική ομπρέλα οργανώσεων ή δικτύων τρομοκρατικής δράσης, αλλά οργανώνει και φέρει σε πέρας επιθέσεις με βάση το δικό του σχέδιο. Σε όλα τα παραπάνω  πρέπει να προστεθεί η λειτουργική σημασία της χρήσης του διαδικτύου και για τη διευκόλυνση της ριζοσπαστικοποίησης στην τρομοκρατική βία, αλλά και για το φαινόμενο “διάχυσης” (“fusion”) των επιχειρησιακών επιλογών, της οργανωτικής δομής και της επικοινωνιακής καμπάνιας των οργανώσεων του ισλαμιστικού τρομοκρατικού δικτύου, και την υιοθέτηση όλων των ανωτέρω  και από ομάδες ή/και μεμονωμένους αυτουργούς διαφορετικού προσανατολισμού (π.χ. του ακροδεξιού χώρου). Η ευελιξία αυτή της δράσης στην τρομοκρατία δημιουργεί και την ανάγκη για περισσότερη ετοιμότητα στην αντιμετώπιση των επιθέσεων και δη στη δυνατότητα των αρχών να προλάβουν να επέμβουν σε πολύ αρχικό στάδιο, ώστε να σταματήσουν την εξέλιξη της επίθεσης πριν να υπάρξουν θύματα

Με τα παραπάνω δεδομένα η εγρήγορση για την αντιμετώπιση τρομοκρατικών επιθέσεων ανοίγει χώρο και για ενδεχόμενο ρόλο πολίτων με δυνατότητα να συμβάλουν στο έργο των αρμοδίων αρχών, μέσα σε συγκεκριμένα βέβαια πλαίσια. Η ασφάλεια εξακολουθεί να είναι αρμοδιότητα, ευθύνη και πεδίο δράσης των από το νόμο αναγνωρισμένων αρχών ασφαλείας. Η σχετική εκπαίδευση, τεχνογνωσία, εξειδίκευση, αλλά και το μονοπώλιο χρήσης βίας και επιχειρησιακής δυνατότητας επέμβασης των αρμοδίων αρχών σε επιθέσεις για την εξουδετέρωση τρομοκρατών και τον χειρισμό ενός τρομοκρατικού περιστατικού δεν αμφισβητείται, ούτε ακυρώνεται. Απλά προστίθεται η δυνατότητα του πολίτη να βοηθήσει τις αρχές για την έγκαιρη πρόληψη μιας τρομοκρατικής επίθεσης, αλλά και κατά τη διάρκεια της εξέλιξης μιας επίθεσης- και μέχρι να επέμβουν οι αρχές- να προχωρήσει σε βήματα που θα μπορούσαν να τον προστατέψουν από θυματοποίηση (αρχική ή περαιτέρω) τον ίδιο και άλλους.

Ένα παράδειγμα χώρας που έχει προχωρήσει σε τέτοιες πρωτοβουλίες για την αξιοποίηση της συνδρομής του πολίτη στην ασφάλεια από τρομοκρατικές επιθέσεις είναι το Ηνωμένο Βασίλειο. Πρόκειται για χώρα με μακρά εμπειρία στην αντιμετώπιση της τρομοκρατίας. Η καμπάνια ενημέρωσης του βρετανικού κοινού,  αρχικά με το σλόγκαν: “Hide, Tell and Run” (τρείς λέξεις-συμβουλές για το τί πρέπει να κάνει ένας πολίτης όταν ξαφνικά στον χώρο που είναι συμβαίνει μια τρομοκρατική επίθεση), εξελίχτηκε στο σχέδιο “Action Counters Terrorism”.  Με βάση την πρωτοβουλία αυτή παρέχεται στον πολίτη η εκπαίδευση και η δυνατότητα να έχει ενεργό ρόλο στην ασφάλεια σε δύο επίπεδα:

α. Παροχή οδηγιών στους πολίτες για αναγκαίες πρώτες βοήθειες σε περιστατικά τρομοκρατίας. Μετά την επίθεση στο Μάντσεστερ, προγράμματα από φορείς υγείας και πρώτων βοηθών ( π.χ. Βρετανικός Ερυθρός Σταυρός[2], St John’s Ambulance[3]) εκπαιδεύουν πολίτες για το πώς πρέπει να δράσουν (π.χ. προτεραιότητα στην παροχή βοήθειας, χειρισμός τραυμάτων) μέχρι να καταφθάσουν στον χώρο της επίθεσης οι αρμόδιοι να παρέχουν τις πρώτες βοήθειες, περίθαλψη και μεταφορά των τραυματισμένων στα νοσοκομεία.

β. Οnline εκπαίδευση πολιτών με το πρόγραμμα “Action Counter Awareness eLearning“, που στόχο έχει να δημιουργήσει/εκπαιδεύσει τον “CT Citizen”. Η εκπαίδευση περιλαμβάνει διάφορες ενότητες γνώσης κυρίως γύρω από την αναγνώριση ευάλωτων σημείων στην ασφάλεια χώρων, αναγνώριση ύποπτης συμπεριφοράς και παρουσίας σε ένα χώρο ύποπτων αντικειμένων και κανόνων προστασίας του πολίτη κατά τη διάρκεια εξέλιξης της τρομοκρατικής επιχείρησης-απειλής. Η εκπαίδευση παρέχεται δωρεάν, αφορά επιχειρήσεις και τους υπαλλήλους της ή/και μεμονωμένους ιδιώτες. Μάλιστα το πρόγραμμα που ξεκίνησε το 2018 ενημερώνεται διαρκώς και τελευταία ενημέρωση φαίνεται να έχει γίνει τον Οκτώβριο του 2020 (δηλαδή και μέσα στη διάρκεια της πανδημίας), ενώ η ίδια η σχετική κρατική ιστοσελίδα που παραπέμπει στο πρόγραμμα του National Counter Terrorism Office μας δίδει στοιχεία για πάνω από 400,000 άτομα που έχουν πάρει μέρος στο πρόγραμμα.

Η κίνηση και κατεύθυνση τέτοιων προγραμμάτων προς μια ολιστική αντιμετώπιση της τρομοκρατικής δράσης έχει σαφώς θετικό πρόσημο:

1. Εκφράζουν την αντικειμενική πραγματικότητα ότι δεν μπορούν οι αρχές- όσο εκπαιδευμένες και σε ετοιμότητα και αν είναι- να προλάβουν 100% ένα τρομοκρατικό χτύπημα ή να το διαχειριστούν με τρόπο που δεν θα υπάρχουν θύματα. Πρακτικά: εφόσον οι τρομοκρατικές επιθέσεις δεν μπορούν απόλυτα να αποτραπούν, πρέπει να ληφθεί κάθε μέτρο και πρωτοβουλία για να έχουμε λιγότερα θύματα και να μείνουν ζωντανοί όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι. Ειδικά λοιπόν προγράμματα εκπαίδευσης που μπορεί να προσφέρουν αναγκαίες βασικές γνώσεις σε πολίτες ώστε να βοηθήσουν τον εαυτό τους ή συμπολίτες τους να μείνουν ζωντανοί, υποστηρίζοντας έτσι το έργο των αρμόδιων υγειονομικών αρχών είναι μέσα στα πλαίσια αυτά.
2. Η τρομοκρατία χρησιμοποιεί ως εργαλείο τον φόβο και θέλει να διαλύσει τον κοινωνικό ιστό και να δημιουργήσει στους πολίτες άγχος θυματοποίησης. Κάθε επίθεση (ειδικά επιχειρησιακού τύπου αδιάκριτης στόχευσης/θυματοποίησης), πέρα από τη ζημία που προκαλεί, ουσιαστικά αφήνει το μήνυμα ότι ο καθένας μπορεί να πέσει θύμα. Ο τρομοκρατημένος πληθυσμός είναι μοχλός πίεσης που χρησιμοποιούν οι τρομοκράτες εναντίον της πολιτείας. Πρωτοβουλίες όπως τα εν λόγω προγράμματα εκπαίδευσης βοηθούν να ανακτήσουν οι πολίτες- σε κάποιο έστω βαθμό- μια αίσθηση ελέγχου και δύναμης.
3. Η ορθή εκπαίδευση που βασίζεται σε προγνωστικούς δείκτες με στοιχεία συμπεριφοράς/δράσης μέσα από την εμπειρία των αρχών και των ειδικών μελέτης της τρομοκρατίας μπορεί να βοηθήσει στην απάλειψη στερεοτύπων (π.χ. σχετιζόμενων με φυλετικά, θρησκευτικά κλπ. χαρακτηριστικά) που δυστυχώς συχνά εσφαλμένα υιοθετούνται από την κοινωνία αναφορικά με το “προφίλ” ύποπτων τρομοκρατικής δράσης.

Όμως σχετικά προγράμματα δεν είναι και χωρίς προκλήσεις/πιθανά αρνητικά σημεία όπως τα παρακάτω:

1. Υπάρχει ο κίνδυνος για λανθασμένο μήνυμα/παρανόηση ότι η εγγύηση της ασφάλειας των πολιτών δεν αποτελεί αποκλειστική ευθύνη του κράτους. Στις οργανωμένες κοινωνίες το κράτος έχει την ευθύνη να παρέχει ασφάλεια, προστασία, περίθαλψη στους πολίτες, έχει την αρμοδιότητα να προστατεύει τη ζωή τους. Αυτό ισχύει κατεξοχήν στην προστασία της ασφάλειας από τρομοκρατικές ενέργειες, που απαιτεί συγκροτημένη, συντονισμένη, σχεδιασμένη με κάθε προσοχή επέμβαση, που μπορεί να ενέχει και απαραίτητη χρήση βίας, πάντα από ειδικά εκπαιδευμένες αρχές και μέσα στα εχέγγυα και τις διαδικασίες που προβλέπουν οι νόμοι. Πρέπει να γίνεται ξεκάθαρο και αντιληπτό στον πολίτη ότι η αντιμετώπιση των τρομοκρατικών επιθέσεων παραμένει ευθύνη των αρμοδίων αρχών και είναι υπό τη δική τους τεχνοκρατική γνώση αντιμετώπισης.
2. Υπάρχει κίνδυνος επίσης για το λανθασμένο μήνυμα/παρανόηση ότι τυχόν θυματοποίηση του πολίτη είναι αποτέλεσμα ευθύνης του, από ενδεχόμενη μή ορθή εφαρμογή των οδηγιών του προγράμματος. Η ευθύνη για το έγκλημα ανήκει στο δράστη, η εγγύηση της ασφάλειας στο κράτος. Το θέμα πέρα από τη θεωρητική διάσταση ενδέχεται να έχει και πρακτικές συνέπειες, σε τυχόν νομική διαμάχη που μπορεί να εγερθεί πάνω σε υποθέσεις τραυματισμού κλπ. και διεκδίκηση χρηματικής αποζημίωσης. Πώς θα εκτιμηθεί δικαστικά η αντίδραση του θύματος κατά τη διάρκεια της επίθεσης (π.χ. τυχόν ζήτημα συνυπαιτιότητας θύματος), αν δεν ήταν σύμφωνη με όσα εκπαιδεύτηκε; Ακόμη δεν έχουμε κάποια νομολογία που μπορεί να μας δώσει απάντηση, πρόκειται για ζήτημα που μένει ανοιχτό. Όπου έχουμε πεδίο ανθρώπινης δράσης (με πράξη ή παράλειψη) και αποτελεσμάτων της ανοίγει πεδίο για νομικούς προβληματισμούς.
3. Μπορεί να δοθεί δυνατότητα σε άτομα επικίνδυνα για την ασφάλεια να λάβουν την εκπαίδευση αυτή και έτσι να διαμορφώσουν τον επιχειρησιακό τρόπο των επιθέσεων ανάλογα. Σε τέτοια προγράμματα, με online training έχουμε εγγραφή χρήστη και φυσικά μπορεί να λειτουργήσει το screening. Όμως υπάρχουν διάφορα προβλήματα με τη δυνατότητα των αρχών να έχουν πληροφορίες για άτομα που προφανώς δεν βρίσκεται το όνομα τους σε «watch list» και δεν υπάρχουν ήδη υπόνοιες για εμπλοκή τους σε τρομοκρατική δράση άμεσα ή έμμεσα με συμμετοχή τους σε δίκτυα ριζοσπαστικοποίησης στην τρομοκρατική βία.
4. 4. Τα σχετικά προγράμματα δεν αντικαθιστούν την εξειδίκευση και γνώση των ειδικών. Δεν μπορούν να αντικαταστήσουν: α. την εκπαίδευση που λαμβάνουν τα μέλη των αρχών ασφαλείας για να είναι σε θέση να προλάβουν και να αντιμετωπίσουν τρομοκρατικές απειλές, β. την υλικοτεχνική υποδομή, όπως και τη δυνατότητα συλλογής και αξιολόγησης/αξιοποίησης πληροφοριών που έχουν οι αρχές. Τα προγράμματα αυτά δεν δημιουργούν και δεν μπορούν να δημιουργήσουν “ειδικούς για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας”. Λανθασμένη υπερεκτίμηση και αίσθηση αυτοπεποίθησης ότι μπορεί ο ίδιος ο πολίτης να διαχειριστεί ένα περιστατικό τρομοκρατικής επίθεσης μπορεί να καταστεί μοιραία.

Η γενικότερη αξιολόγηση της οργάνωσης προγραμμάτων εκπαίδευσης του πολίτη, δείχνει να είναι θετική σε θεωρητική βάση. Δεν έχουμε ακόμη δείγμα ικανό ανάλυσης και αξιολόγησης που να μας δίδει μετρήσιμο αποτέλεσμα σε επιθέσεις τρομοκρατίας. Και λόγω- ευτυχώς- της περιορισμένης συχνότητας που λαμβάνουν χώρα τρομοκρατικά χτυπήματα, θα είναι δύσκολο να έχουμε τέτοιο μετρήσιμο αποτέλεσμα. Η κοινή λογικής όμως μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι με μελετημένη και «tailor made» προσέγγιση της κοινωνίας (λαμβάνοντας υπόψιν γενικότερα την κουλτούρα του ρόλου του πολίτη, τον ενεργό ρόλο του πολίτη, κλπ.) μπορούν να σχεδιάζονται και να τίθενται σε εφαρμογή προγράμματα εκπαίδευσης πολιτών για την αντιμετώπιση τρομοκρατικών επιθέσεων, με  τη λογική  και τον σκοπό να γίνεται ό,τι δει προς καλύτερες πιθανότητες προστασίας και αποφυγής  απώλειας ανθρώπινης ζωής.

[1] Το κείμενο αφορά εισήγηση κατά το 8^ο συνέδριο Security Project (online) πάνω στην έρευνα, παρουσίαση και σχολιασμό από τη γράφουσα προγραμμάτων πολιτικής εκπαίδευσης πρώτων βοηθειών και αντιμετώπισης απειλών στα πλαίσια καταπολέμησης της τρομοκρατίας (βλ. Maria Alvanou, Terrorist attack first aid training for citizen: part of a well-rounded counter-terrorism strategy, ITSTIME, 09/10/2018, https://www.itstime.it/w/terrorist-attack-first-aid-training-for-citizen-part-of-a-well-rounded-counter-terrorism-strategy-by-maria-alvanou/ και Maria Alvanou, UK counter-terrorism citizen e-learning: Importance and challenges of involving the public in the fight against terrorism, WMO Conflict Insight, 26/02/2020, https://worldmediation.org/uk-counter-terrorism-citizen-e-learning-importance-and-challenges-of-involving-the-public-in-the-fight-against-terrorism)

[2] https://www.redcross.org.uk/get-help/prepare-for-emergencies/how-to-prepare-in-case-of-a-terrorist-attack##

[3] https://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/terror-attack-first-aid-training-shooting-knife-bomb-injuries-medical-emergency-a8547596.html