Πώς να αναβαθμίσετε το σύστημα ελέγχου πρόσβασης

Η επιτυχία στις εργασίες εγκατάστασης ή αναβάθμισης ενός συστήματος ελέγχου πρόσβασης κρύβεται στην αρχική φάση μελέτης του. Ποιες είναι όμως οι αρχές που πρέπει να διέπουν το σχεδιασμό του  και ποια τα μυστικά που πρέπει να προσέξουν όσοι ασχολούνται με δραστηριότητες αυτού του επιπέδου;
Όλο και περισσότερες επιχειρήσεις αποφασίζουν να προχωρήσουν σε εγκατάσταση ενός συστήματος έλεγχου πρόσβασης (access control). Με αυτόν τον τρόπο, η διοίκηση της εταιρείας μπορεί να αποκτήσει μια ολοκληρωμένη εικόνα της κίνησης του προσωπικού, των ωρών προσέλευσης και αποχώρησης των υπαλλήλων και επιπρόσθετα να θωρακίσει ακόμα περισσότερο τους εργασιακούς χώρους. 

Η επιλογή και τοποθέτηση ενός ολοκληρωμένου συστήματος ελέγχου πρόσβασης, αποτελεί ένα πολυσύνθετο εγχείρημα. Και, για την επιτυχία του, δεν αρκεί μόνο να γίνει μια τεχνική προσέγγιση του θέματος, αλλά είναι απαραίτητο να εξετασθούν παράλληλα και άλλοι παράγοντες, που σχετίζονται κυρίως με τη γενικότερη διαχείριση του έργου. Έτσι, θα αποφευχθούν πιθανές δυσλειτουργίες στη διάρκεια τόσο του ίδιου του έργου, όσο και στη συνέχεια, στη διάρκεια της κανονικής λειτουργίας του συστήματος.
Όπως και σε κάθε τεχνικό έργο, έτσι και στην εγκατάσταση ενός συστήματος access control παίζει καθοριστικό ρόλο η σωστή διαχείριση του έργου. Δηλαδή η επιλογή του οικονομικότερου συστήματος, ο σωστός συντονισμός των εργασιών και γενικότερα ο σχεδιασμός του έργου από τη στιγμή της σύλληψης της ιδέας, μέχρι την τελική παράδοσή του. Ο όρος με τον οποίο συνηθέστερα αποδίδονται όλες οι προαναφερθείσες ενέργειες στην επιχειρηματική ορολογία, είναι το περίφημο "project management" και η σωστή και διορατική εφαρμογή του, αποτελεί αναμφισβήτητα το θεμέλιο λίθο για την απρόσκοπτη εξέλιξη του έργου.

Σωστή διαχείριση
Ο σχεδιασμός λοιπόν του έργου περιλαμβάνει δύο βασικά στάδια. Το πρώτο στάδιο έχει να κάνει με το σχεδιασμό του συστήματος και τον καθορισμό των συνθηκών λειτουργίας και των απαιτήσεων που έχει η επιχείρηση από το σύστημα access control. Ξεκινώντας λοιπόν τη διαδικασία του προγραμματισμού ενός έργου προμήθειας και εγκατάστασης συστήματος access control, είναι καταρχήν απαραίτητο να προσδιορισθεί ο αντικειμενικός σκοπός. Τι επιδιώκει η επιχείρηση με την εγκατάσταση ενός συστήματος access control; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα μπορέσει να δώσει και τις τεχνικές προδιαγραφές της λύσης που θα επιλεγεί μέσα από τη διαδικασία. Οπότε, τότε μπορούμε να μεταβούμε στο δεύτερο στάδιο, που είναι η επιλογή του συστήματος με τεχνικοοικονομικά κριτήρια. Και με την έννοια "τεχνικοοικονομικά κριτήρια" εννοείται ότι η λύση που θα επιλεγεί οφείλει να ανταποκρίνεται στις τεχνικές προδιαγραφές που έχουν καθορισθεί εξαρχής και επιπλέον να είναι η πιο συμφέρουσα από οικονομικής άποψης. Βέβαια, στη διαδικασία της επιλογής και αξιολόγησης απαιτείται να ληφθούν υπόψη και άλλα κριτήρια, όπως οι προθεσμίες παράδοσης του έργου, η δυνατότητα ανταπόκρισης του προμηθευτή σε βλάβες και προβλήματα που θα εμφανιστούν κατά το στάδιο της λειτουργίας (access control) και γενικότερα, η εν γένει αξιοπιστία και καλή φήμη της προμηθεύτριας εταιρείας. Γι΄ αυτόν το λόγο συνιστάται πάντα μαζί με το φάκελο της προσφοράς να υποβάλλεται και ένας κατάλογος με τους πελάτες της, ώστε να γίνει ένας έλεγχος πάνω στην τεχνογνωσία της.
Ίσως τα μεγαλύτερα προβλήματα που έχουν παρατηρηθεί σε εγκαταστάσεις συστημάτων ασφαλείας, οφείλονται στην αποτυχία προνοητικού σχεδιασμού ή στην έλλειψη συνεργασίας από όλους τους εμπλεκόμενους. Πριν ακόμα την έναρξη του όλου έργου, είναι απαραίτητο καταρχήν να αντιληφθούν όλες οι διευθύνσεις – και όχι μόνο το τμήμα που αναλαμβάνει το έργο- τη σπουδαιότητα του εγχειρήματος. Καθοριστικής σημασίας σε αυτήν την προσπάθεια, όπως είναι εύλογο, είναι η συνεισφορά των διευθυντικών στελεχών της επιχείρησης, που οφείλουν να δώσουν το καλό παράδειγμα και να συμβάλουν στο έργο. Αν και στην Ελλάδα ο ρόλος των διάφορων επιτροπών έχει μάλλον εκφυλιστεί και ταυτιστεί με την ύπαρξη χρονοτριβών στην εκτέλεση ενός έργου, στη συγκεκριμένη περίπτωση θα ήταν χρήσιμο να συσταθεί μια ομάδα, η οποία θα απαρτίζεται από εκπροσώπους των διάφορων διευθύνσεων, που σχετίζονται άμεσα με το έργο. Ανάλογα με τη διάρθρωση της εταιρείας, αυτές μπορεί να είναι η Δ/νση Ανθρώπινου Δυναμικού, η Δ/νση Ασφάλειας, η Δ/νση Πληροφορικής, η Δ/νση Τεχνικών Υπηρεσιών, η Δ/νση Προμηθειών και η Δ/νση Οικονομικών Υπηρεσιών. Φυσικά, η παραπάνω αναφορά είναι ενδεικτική και εξαρτάται από το μέγεθος και το οργανόγραμμα της επιχείρησης. Όμως, με αυτόν τον τρόπο, όλα τα εμπλεκόμενα μέρη γίνονται συνυπεύθυνα, γνωρίζουν από μέσα όλες τις αποφάσεις και τα διάφορα προβλήματα και εντέλει δεν θα μπορούν να προβάλουν καμία δικαιολογία για ενδεχόμενη αρνητική τους στάση σε κάποιο στάδιο του έργου.
Αφού επιλεγεί το σύστημα και ο προμηθευτής, μπορεί πλέον να ξεκινήσει και το κυρίως έργο. Στην περίπτωση που έχουν γίνει οι απαραίτητες προεργασίες και έχουν ληφθεί υπόψη πιθανά προβλήματα κατά το στάδιο του σχεδιασμού, τότε είναι πιθανό οι εργασίες να κυλήσουν ομαλά και στο προγραμματισμένο χρονικό διάστημα να έχει ολοκληρωθεί η εγκατάσταση. Βέβαια, πάντα είναι πιθανό να εμφανιστούν μη προβλέψιμες καταστάσεις. Εδώ πάλι είναι καταλυτικός ο ρόλος της ομάδας επίβλεψης του έργου, που μπορεί να λύσει το οποιοδήποτε πρόβλημα γρήγορα και να συνεχιστεί η εγκατάσταση του συστήματος. Το τελικό στάδιο -αλλά και όχι το λιγότερο σημαντικό- είναι εκείνο που μεσολαβεί μεταξύ της ολοκλήρωσης των εργασιών και της τελικής παράδοσης. Στη φάση αυτή είναι πιθανό να εμφανιστούν αδυναμίες του αρχικού σχεδιασμού και να χρειαστεί κάποιος επανασχεδιασμός, ανάλογα με τις πραγματικές συνθήκες. Εδώ γίνονται πλέον οι τελικές προσαρμογές και βελτιστοποιείται η λειτουργία του συστήματος ελέγχου πρόσβασης.

Αναβάθμιση ενός υφιστάμενου συστήματος
Η αναβάθμιση ενός συστήματος ελέγχου πρόσβασης που ήδη λειτουργεί, δεν είναι τόσο απλό όσο ίσως ακούγεται. Μερικές φορές μάλιστα, είναι έργο δυσκολότερο και από την αρχική εγκατάσταση. Υπάρχουν προβλήματα και δυσκολίες, που στην αρχή δεν είναι ορατά, αλλά εμφανίζονται ως εκ μαγείας με την πρόοδο των εργασιών και είναι ικανά να ανατρέψουν πλήρως τον αρχικό σχεδιασμό. Το πρώτο βήμα, αφού ληφθεί η απόφαση αναβάθμισης ενός συστήματος ελέγχου πρόσβασης, είναι να γίνει μια πλήρης και ολοκληρωμένη αποτύπωση του υπάρχοντος. Στη συνέχεια, απαιτείται να γίνει μια διερεύνηση της αγοράς μέσω διάφορων τεχνικών εγχειριδίων και περιοδικών του χώρου, ώστε να εξεταστούν τα νέα συστήματα που υπάρχουν στην αγορά και εάν εντέλει οι δυνατότητες και τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν, αντισταθμίζουν το συνολικό κόστος που θα απαιτηθεί για την αναβάθμιση του συστήματος. Στο σημείο αυτό πρέπει να διασαφηνισθεί ότι κόστος δεν είναι μόνο το ποσό που θα καταβάλλει η επιχείρηση αλλά και οι εργατοώρες που θα αφιερωθούν για να υλοποιηθεί το εγχείρημα. Κάποιο τμήμα του προσωπικού θα επιφορτιστεί το συγκεκριμένο έργο, ενώ θα μπορούσε να είχε χρησιμοποιηθεί για κάποιον άλλο σκοπό, που ίσως να επέφερε περισσότερη παραγωγική αξία στην επιχείρηση.
Στην αρχή της διαδικασίας απαιτείται να οριοθετηθεί και ο τελικός στόχος του εγχειρήματος. Δηλαδή, εάν εκείνο που ζητείται είναι μια απλή αναβάθμιση του συστήματος ή μια ριζική αναδιαμόρφωσή του και πόσο εκτεταμένες επεμβάσεις θα χρειαστεί να γίνουν. Στην πρώτη περίπτωση, η όλη διαδικασία είναι σαφώς απλούστερη, λιγότερο χρονοβόρα και πιο οικονομική. Είναι πολύ πιθανό μάλιστα, το κόστος να καλύπτεται και από το συμβόλαιο συντήρησης του προμηθευτή, ο οποίος βάσει αυτού του συμφωνητικού να είναι υποχρεωμένος να προχωρεί σε ελαφριές αναβαθμίσεις του συστήματος, όταν προκύπτει παρόμοια ανάγκη. Αντιθέτως, η πλήρης αναβάθμιση του συστήματος, ουσιαστικά μετασχηματίζει ολοκληρωτικά το υφιστάμενο σύστημα access control, ανεβάζοντας υψηλότερα τον πήχη στις προδιαγραφές και τις δυνατότητές του. Το έργο μπορεί να περιλαμβάνει αντικατάσταση του κεντρικού υπολογιστή, των ελεγκτών (controllers), των καρταναγνωστών ή και των καρτών αναγνώρισης. Οι αιτίες που οδηγούν στη λήψη της απόφασης της ολοκληρωτικής αναβάθμισης ενός συστήματος ελέγχου πρόσβασης είναι ποικίλες. Μπορεί το υπάρχον σύστημα να πλησιάζει ή και να έχει υπερβεί την εκτιμώμενη διάρκεια ζωής του. ¶λλη αιτία είναι η ύπαρξη μιας σημαντικής βλάβης σε ένα από τα κεντρικά σημεία του συστήματος και το κόστος επισκευής να είναι τόσο υψηλό, ώστε να συμφέρει περισσότερο μια πλήρης αναβάθμιση. Πιθανός λόγος είναι και η εμφάνιση νέων προδιαγραφών ασφαλείας, στις οποίες δεν μπορεί να ανταποκριθεί το υφιστάμενο σύστημα ελέγχου πρόσβασης. Και φυσικά, ανά πάσα στιγμή μπορεί να προκύψει μια άλλη αφορμή, όπως παραδείγματος χάρη η συγχώνευση δύο εταιρειών, που ως επακόλουθο θα έχει ίσως και την απαίτηση για ενοποίηση του συστήματος access control.
Οποιαδήποτε όμως και αν είναι η αιτία που μπορεί οδηγήσει μια εταιρεία στην πλήρη ή μερική αναβάθμιση του συστήματος ελέγχου πρόσβασης, το πρώτο βήμα που πρέπει να γίνει είναι η καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης και στη συνέχεια να ακολουθήσει η μελέτη του νέου συστήματος και φυσικά, ο σχεδιασμός του συνολικού έργου.

Επεμβάσεις στο λογισμικό
Μία από τις πρώτες εργασίες που χρειάζεται να γίνουν είναι ο έλεγχος του λογισμικού και του κεντρικού υπολογιστή, στον οποίο τρέχει το πρόγραμμα του συστήματος. Η μεγάλη πλειοψηφία των προγραμμάτων αυτής της κατηγορίας είναι εγκατεστημένη σε έναν υπολογιστή, με λειτουργικό σύστημα Windows. Στην περίπτωση λοιπόν που ο υπολογιστής αυτός είναι συνδεδεμένος με το εταιρικό δίκτυο, τότε υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να έχει προσβληθεί από κάποιον ιό. ¶λλωστε, δεν αποτελεί μυστικό ότι οι επιθέσεις από ιούς αποτελούν ένα από τα μείζονα προβλήματα των σύγχρονων υπολογιστών. Είναι πρόδηλο λοιπόν ότι ο πλήρης έλεγχος του υπολογιστή με ένα λογισμικό προστασίας, είναι εκ των ουκ άνευ. Η χρήση ενός καλού anti- virus προγράμματος κρίνεται επιβεβλημένη. Και ευτυχώς, σήμερα η αγορά προσφέρει πολλές, καλές και αξιόπιστες εναλλακτικές προτάσεις. Γενικότερα, ο έλεγχος του υπολογιστή θα πρέπει να γίνεται σε συνεργασία με έναν τεχνικό από το Τμήμα της Πληροφορικής ή από κάποιον χρήστη αρκετά εξοικειωμένο με τους υπολογιστές, που θα έχει τη δυνατότητα να διαπιστώσει περίεργα και ασυνήθιστα στοιχεία, όπως παραδείγματος χάρη κατεστραμμένα αρχεία DLL, που υποδηλώνουν και την πιθανή ύπαρξη ιών. Επιβεβλημένη κρίνεται και η τακτική ενημέρωση του λειτουργικού συστήματος, με τα τελευταία updates που κυκλοφορούν. Συνήθως τα updates εκτός του ότι βελτιώνουν την απόδοση του υπολογιστή και ενισχύουν τη σταθερότητα του συστήματος, κλείνουν και κενά ασφαλείας που ίσως να υπήρχαν στις προγενέστερες εκδόσεις. Όμως, όλες αυτές οι ενέργειες συνιστάται να γίνονται σε συνεργασία με την εταιρεία που υποστηρίζει το λογισμικό ελέγχου του συστήματος access control, καθώς έτσι εξασφαλίζεται ότι το πρόγραμμα μπορεί να τρέξει χωρίς πρόβλημα μετά τις αναβαθμίσεις του λειτουργικού συστήματος.
Μια νέα τάση εμφανίζεται εδώ και κάποιον καιρό, όσον αφορά στη διάθεση software και προγραμμάτων. Με την ανάπτυξη και διάδοση των ευρυζωνικών δικτύων είναι εφικτό πλέον το τρέξιμο μιας εφαρμογής από έναν υπολογιστή, στον οποίο δεν είναι εγκατεστημένη. Δηλαδή, παρακάμπτεται εντελώς το συμβατικό μοντέλο της αγοράς ενός προγράμματος και εγκατάστασής του στον υπολογιστή και στη συνέχεια εκτέλεση της εφαρμογής μέσα από το PC. Αν επικρατήσει η νέα τάση, δεν θα αγοράζονται πλέον προγράμματα, αλλά άδειες χρήσης. Το πρόγραμμα θα είναι εγκατεστημένο σε έναν κεντρικό server στα γραφεία της εταιρείας που το έχει σχεδιάσει και κατασκευάσει και όσοι έχουν αποκτήσει τις κατάλληλες άδειες χρήσης, θα επικοινωνούν μέσω διαδικτύου με το συγκεκριμένο υπολογιστή για να εκτελέσουν την εφαρμογή. Η ίδια τάση έχει αρχίσει να εμφανίζεται και σε ορισμένες εταιρείες κατασκευής προγραμμάτων για συστήματα ελέγχου πρόσβασης. Οπότε, οι αναβαθμίσεις του software και η μετάβαση από την προγενέστερη έκδοση στην επόμενη, θα υλοποιούνται αυτόματα μέσω του κεντρικού server και χωρίς να είναι αναγκαία νέα εγκατάσταση στον υπολογιστή που τρέχει το πρόγραμμα.

Κριτήριο αντικατάστασης εξοπλισμού
Ένα κριτήριο για την επιτυχημένη αναβάθμιση ενός συστήματος ελέγχου πρόσβασης, είναι η όσο το δυνατόν καλύτερη εκμετάλλευση του παλαιού εξοπλισμού. Οι επιχειρήσεις δεν χρειάζεται να μπουν σε μία ατέρμονη κούρσα συνεχούς ανανέωσης του εξοπλισμού τους, μόνο και μόνο για να διαθέτουν τα πιο σύγχρονα συστήματα. Όταν λοιπόν ξεκινήσουν τη διαδικασία αλλαγής του συστήματος και εξετάσουν τις υποβληθείσες προτάσεις, τότε οφείλουν να ελέγξουν εάν ορισμένες από αυτές τους δίνουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν και τμήμα του εξοπλισμού που ήδη διαθέτουν. Η εμπειρία έχει δείξει ότι η σταδιακή μετάβαση από ένα σύστημα σε ένα καινούριο, είναι αποτελεσματικότερη συνήθως από τις ριζικές αλλαγές. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται μείωση του κόστους, μείωση του χρόνου προσαρμογής του προσωπικού στις νέες συνθήκες και αποφεύγονται οι νεκροί χρόνοι, που είναι αναπόφευκτοι όταν έχουμε ολοκληρωτική αντικάσταση ενός συστήματος.
Ένα παράδειγμα μερικής αναβάθμισης είναι η προμήθεια καρταναγνωστών, ικανών να αναγνωρίζουν διαφορετικές τεχνολογίες καρτών (Multi-Technology card reader- MTCR). Οι συσκευές αυτές επιτρέπουν στο φορέα που τις προμηθεύεται να επιλέξει ποιον τύπο κάρτας θα υιοθετήσει μελλοντικά, αλλά παράλληλα δίνει τη δυνατότητα στα άτομα που κινούνται στους χώρους της επιχείρησης να χρησιμοποιούν τις παλιές κάρτες. Αντιθέτως, αν επιλεγόταν η πλήρης αντικατάσταση, το έργο αναμφισβήτητα θα ήταν πιο χρονοβόρο, αλλά και πιο δύσκολο στην υλοποίησή του. Καταρχήν, θα έπρεπε να γίνει μια προμήθεια νέων καρτών για όλο το προσωπικό και στη συνέχεια ο κάθε υπάλληλος να παραλάβει την κάρτα του. Μετά, θα γινόταν η ταυτόχρονη αντικατάσταση των συσκευών ανάγνωσης και τέλος θα συλλέγονταν οι παλιές κάρτες από όλο το προσωπικό. Αναλογιστείτε σε ένα οργανισμό, που είναι πιθανό να απασχολεί μεγάλο αριθμό υπαλλήλων, όπως Υπουργεία, ΔΕΚΟ, αλλά και μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις, τη δυσκολία του εγχειρήματος, την ακρίβεια που απαιτείται στο συντονισμό εργασιών και τα προβλήματα που θα προκαλούσε ένα τυχαίο συμβάν, όπως λόγου χάρη μια απρόβλεπτη καθυστέρηση στην παράδοση μιας παρτίδας καρτών.
Σε κάθε περίπτωση, οι αναβαθμίσεις του εξοπλισμού αποτελούν ένα σημαντικό έξοδο για μια επιχείρηση, ανεξαρτήτως μεγέθους και οικονομικών δυνατοτήτων. Επομένως, είναι απαραίτητο όλοι εκείνοι που θα ασχοληθούν με το έργο, να αξιολογήσουν όλες τις παραμέτρους και να εξετάσουν εκείνους τους συνδυασμούς αναβάθμισης, ώστε να υπάρξει όσο το δυνατό μεγαλύτερη απόσβεση της αρχικής επένδυσης. Παραδείγματος χάρη, μπορεί να αναπτυχθεί ένα συνδυασμένο σύστημα ελέγχου πρόσβασης με το κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης (CCTV) και όταν διαπιστώνεται προσπάθεια παράβασης του access control να στέλνεται και ανάλογο σήμα στο κέντρο ελέγχου. Μια άλλη πρόταση που μπορεί να εφαρμοστεί, είναι η χρήση των δικτύων της δομημένης καλωδίωσης και του πρωτοκόλλου IP, με την προμήθεια κατάλληλων συσκευών. Η υιοθέτηση της ψηφιακής τεχνολογίας δίνει πολλές εναλλακτικές λύσεις, τόσο για τον απομακρυσμένο έλεγχο του συστήματος όσο και για την ύπαρξη εναλλακτικών λύσεων, ώστε σε περίπτωση αστοχίας, το σύστημα να συνεχίσει να είναι λειτουργικό. Όλα τα παραπάνω αξίζει αναμφισβήτητα να διερευνηθούν στο πλαίσιο του εγχειρήματος αναβάθμισης και να συνυπολογισθούν τα πλεονεκτήματα αλλά και τα πιθανά μειονεκτήματα.

Η τελική φάση του έργου
Ένα από τα μεγάλα προβλήματα κατά τη διάρκεια του έργου ανασχεδιασμού και αναβάθμισης ενός συστήματος ελέγχου, είναι ότι συχνά υπάρχει ελάχιστη πληροφόρηση για το υπάρχον σύστημα, το οποίο στην πράξη σημαίνει έλλειψη εγχειριδίων και σχεδίων. Αυτό το γεγονός, όπως είναι λογικό, οδηγεί σε λήψη αποφάσεων, που δεν έχουν επαρκή τεκμηρίωση και αυξάνει το ρίσκο και την αβεβαιότητα του συνολικού σχεδιασμού. Οι υπεύθυνοι του έργου, το μόνο που μπορούν να κάνουν για να ελαχιστοποιήσουν το ρίσκο, είναι να διατηρούν συνεχώς επαφή με τον προμηθευτή του συστήματος και να δημιουργήσουν ένα σύστημα ανατροφοδότησης του σχεδίου (feedback) με τα νέα δεδομένα που θα προκύπτουν κατά τη διάρκεια των εργασιών. Για να αποφευχθούν στο μέλλον παρόμοια προβλήματα, οι υπεύθυνοι του έργου οφείλουν μόλις το έργο ολοκληρωθεί, να ζητήσουν τα τελικά κατασκευαστικά σχέδια (As Build), αλλά και όλα τα εγχειρίδια των συσκευών που απαρτίζουν το σύστημα, τόσο σε ψηφιακή όσο και σε έντυπη μορφή και να δημιουργήσουν έναν πλήρη φάκελο έργου. Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται αφενός η συντήρηση του συστήματος, ενώ αφετέρου απλοποιούνται σημαντικά και οι δυσκολίες στο σχεδιασμό και υλοποίηση μελλοντικών αναβαθμίσεων. ¶λλωστε, με τον ρυθμό που προχωρά η τεχνολογία, εξελίσσονται τα συστήματα και παράλληλα μεταβάλλονται οι ανάγκες των επιχειρήσεων, είναι πιθανό το διάστημα μέχρι την επόμενη αναβάθμιση, να είναι πολύ μικρότερο από ότι συνηθιζόταν στο παρελθόν.