Οι Κίνδυνοι και η Χαρτογράφηση των θεματικών Περιοχών τους

Του Σπυρίδωνος Μ. Κυριακάκη

PCS ²Security Director – Εκπαιδευτή Πολυεθνικού Κέντρου Επιχειρήσεων Υποστήριξης Ειρήνης, (MPSOTC.mil.gr), εισηγητή του Προγράμματος «Security Management Course»

==============================================

Μια εύστοχη, επισήμανση σπουδαστή, Security Management, οδηγεί σε σημαντική διερεύνηση και αναθεωρήσεις

Δεν έχει περάσει πολύς καιρός, που το πρόγραμμα Security Management υλοποιήθηκε με κέντρο αναφοράς το Πολυεθνικό Κέντρο Εκπαίδευσης Επιχειρήσεων Υποστήριξης Ειρήνης και υπό την αιγίδα ΓΕΕΘΑ, Ο.Η.Ε, ΝΑΤΟ, OSCE. Η συγκεκριμένη εκπαίδευση, διεξήχθη με το σύστημα- μέθοδο της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Απαίτησε μεγάλη προσπάθεια και εξαιρετικό συντονισμό διότι οι σπουδαστές, έπρεπε να επιμορφωθούν και να μάθουν, χωρίς τη φυσική παρουσία του εκπαιδευτή στο αμφιθέατρο, στο εργαστήριο ή σε άλλον εκπαιδευτικό χώρο. Συνακόλουθα το εκπαιδευτικό υλικό και οι ασκήσεις, προσαρμόστηκαν κατάλληλα ώστε να επιτευχθεί αποτελεσματική διεργασία μάθησης. Εκπαιδεύοντας και αυτή τη χρονιά στα αντικείμενα, «Risk Analysis», «Vulnerability Survey», «Standing Security Plans», «Security Operational Action Plans» και «The 5 Models of the Security Officials», δεν μπόρεσα παρά να θυμηθώ συνειρμικά το πιλοτικό μάθημα (2017), που η επιτυχία του οδήγησε στο να γίνει το συγκεκριμένο Course, ΝΑΤΟ enlisted. Τότε μία σημαντική επισήμανση, σπουδαστή στελέχους ασφαλείας, συνέβαλε στην παραπέρα εκδίπλωση της σχετικής γνώσης και στη ρύθμιση λεπτομερειών για τη σημασία των ορισμών των κινδύνων. Η ανάμνηση της καίριας αυτής επισήμανσης, αποτέλεσε την αποφασιστική αιτία για το παρόν. Η παρέμβαση του σπουδαστή, έγινε όταν o συντάκτης του παρόντος, διατύπωσε τη λογική αλήθεια στην ενότητα «Security Management : An Operational Introduction». Ότι δηλαδή στην ανταπόκριση σε μία σοβαρή κατάσταση ασφαλείας και ιδίως σε περιβάλλον με fragile, political and security climate, είναι προαπαιτoύμενη, η πιστότητα λεπτομερών εκτιμήσεων, πριν προηγηθεί αντίδραση (χειρουργικής) ακριβείας, σε συνεργασία με τη δημόσια δύναμη ή τη δύναμη υποστήριξης της ειρήνης, στην περιοχή (ανάλογα). Τότε, βιώνουμε τα ίδια στοιχεία με τον στρατιώτη σε μάχη στο πλαίσιο πολεμικής εμπλοκής. Τα στοιχεία αυτά είναι τα λεγόμενα, τέσσερα (4) στοιχεία του Κλαούζεβιτς για το περιβάλλον μάχης/πολέμου. Πρόκειται δηλαδή για τη φυσική προσπάθεια, τον κίνδυνο, την αβεβαιότητα και το τυχαίο. Κατά αλήθεια λογική και σε απόδειξη res ipsa loquitur, (The thing speaks for itself). Ο γράφων τότε, πρόσθεσε και ένα πέμπτο, τον φόβο.

Δεδομένου ότι τα μαθήματα γίνονται στην αγγλική, οι διάφορες όψεις πηγών και εξέλιξης κινδύνου, απαιτούν διαφορετικούς ορισμούς και αυτός ήταν ο προβληματισμός του συγκεκριμένου εκπαιδευόμενου. Και με την ερώτησή του, δημιούργησε, την κατάσταση, που περιέγραψε/δίδαξε ο Λάο Τσε. Ότι δηλαδή, μία ερώτηση ή μία επισήμανση, μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική συζήτηση.

Οι 3 ορισμοί του για τον κίνδυνο

Το διακύβευμα αφορούσε τους κύριους πιο συνηθισμένους όρους για τον κίνδυνο, για τους οποίους το παρόν άρθρο-έρευνα: Hazard, Danger, Risk.

Και για τους τρεις όρους, θα λέγαμε ότι υπάρχει μια θολότητα λεξικογραφική. Η επισήμανση αυτή, δεν αποτελεί αρνητική κριτική, αλλά σκιαγράφηση μιας πραγματικότητας, σύμφωνα με την οποία ο κάθε ενδιαφερόμενος- ειδικός, θα πρέπει να ερευνήσει, περισσότερο, προκειμένου να περιχαρακώσει τον κάθε όρο, με ακρίβεια και όσον αφορά τις εκτιμήσεις επέλευσης και της βαρύτητας βλάβης, που απειλείται. Ο όρος δηλαδή, όπως παρατίθεται λεξικογραφικά, δεν ερμηνεύεται άμεσα αλλά απαιτεί, περαιτέρω αναζήτηση από τον ερευνητή, για την οριοθέτηση συνωνύμων, όσον αφορά στα όριά τους, που συγχέονται, στην αγγλική. Εστιάζοντας και αναλύοντας όλους τους όρους αλλά και με τις λεπτομέρειες που τις συνοδεύουν τα λεξικά, έχουμε την παρακάτω εικόνα, χρήσιμη στις εκθέσεις που αφορούν στην ανάλυση κινδύνων αλλά και στον προσδιορισμό των τρωτοτήτων ή και στην ανάπτυξη μιας έκθεσης ανάλυσης απειλής για μια εταιρεία οποιουδήποτε τομέα της οικονομίας.

Ο ν. 4662/2020 (ΦΕΚ, τ. A 27/07.02.2020, για τον Εθνικό Μηχανισμό Διαχείρισης Κρίσεων και Αντιμετώπισης Κινδύνων) ερμηνεύει στο αρ.1 (σημείο 1) τον όρο «Hazard» ως κίνδυνο ή ο όρος «κίνδυνος» αποδίδεται ως «Hazard», από τον Νόμο.

Μία έρευνα είχε αποδώσει ότι η έννοια «Hazard» είναι το αντικείμενο, ο χώρος, η κατάσταση, που ως συγκεκριμένη πηγή, μπορεί λόγω του δυναμικού της, να προκαλέσει δυνητικά μια βλάβη ή απώλεια. Ακριβέστερα χαρακτηρίζει τη μεγάλη επικινδυνότητα αντικειμένου, τόπου, συνθήκης, κατάστασης. Στην καθομιλουμένη, η προκύπτουσα μεγάλη βλάβη αναφέρεται ως βλάβη – Hazard δηλαδή τιτλοφορείται συμπληρωματικά η βλάβη, όπως ακριβώς προσδιορίζεται/ χαρακτηρίζεται η πηγή, από την οποία προήλθε η βλάβη.

Οι πηγές κινδύνων

Σχετικά με τις προσδιοριζόμενες πηγές κινδύνων, αναφέρεται ότι στο ISO 31000 ανιχνεύονται ως πηγές οι: Premises (Εγκαταστάσεις), People (΄Aνθρωποι), Products (Προϊόντα) και Procedures (Διαδικασίες). Τα γνωστά «4 Ρ». Συγκροτήθηκαν για πρώτη φορά σε ένα νέο μάθημα το «Risk Management», που περιλήφθηκε στο Τμήμα «Hospital Administration», (1907), του Πανεπιστημίου Marquette (Πρώτου Ιδιωτικού Πανεπιστήμιου, ΗΠΑ/ 1881).

Οι 4 κατηγορίες των πηγών κινδύνων, παρέμειναν έκτοτε να αναφέρονται αυτούσια σε όλα τα μαθήματα «Risk Management», Κολεγίων και Πανεπιστημίων αλλά και στον Οδηγό (Guide) 73/2009, του Διεθνούς Οργανισμού ISO.

Με τον Οδηγό (Guide) 73/2009, εισηγήθηκε το πρότυπο ISO 31000, που δεν πιστοποιείται αλλά προσφέρει πλαίσιο, οδηγίες και διαδικασίες, που προσαρμόζονται στην κάθε επιχείρηση. Οι συντάκτες του προτύπου, John Lark, Grant Purdy, John Fraser, οδηγήθηκαν στη δημιουργία του, από τη διαπίστωση ότι το 50% των Μικρομεσαίων επιχειρήσεων παγκοσμίως, δεν ξεπερνούν τα πέντε χρόνια ζωής, λόγω της επέλευσης διαφόρων κινδύνων.

Την 18 Μαρτίου 2016, ο γράφων, στο Συνέδριο Security Project, με τίτλο «Ασφαλείς Πόλεις») στην εισήγησή του, για τις πηγές των κινδύνων πρόσθεσε άλλα πέντε «Ρ» (Physical Phenomena, Polis και Polemos/όροι από την αγγλική ιστοριογραφία, Pandemics και Policies) .

Οι παραπάνω πηγές ή περιοχές κινδύνων αποτελούν δυνητικές Hazard, που σε κυμαινόμενη δυνητικά περίσταση, μπορούν να προκαλέσουν, Dangers και Risks.

H διάκριση Danger & Risk
Danger: είναι όρος γενικός. Ορισμένα λεξικά, τον χαρακτηρίζουν και ασαφή. Αλλά δεν είναι έτσι. Ο κίνδυνος – Danger, από ασαφής γίνεται ορισμένος, αν η ταυτότητά του υπονοείται, από το εγγύτατο πλαίσιο αναφοράς. Π.χ. Να αναγράφεται ο συγκεκριμένος όρος σε ηλεκτρικό πίνακα μαζί με ένδειξη κεραυνού. Υποδηλώνεται με αυτόν τον τρόπο η πιθανότητα του να συμβεί γεγονός ανεπιθύμητο ή δυσάρεστο (βλάβη ή απώλεια και μάλιστα μεγάλης έκτασης) αν δεν επιστρατευθεί η προσοχή ή δεν τηρηθεί ορισμένο πρωτόκολλο, διαχείρισης της συγκεκριμένης πηγής κινδύνου.

Ο όρος «Danger» αφορά στην πιθανότητα κάποιου να εκτεθεί στο δυναμικό μιας πηγής «Hazard» , οπότε ο όρος Danger έχει την ίδια δυναμικότητα με την έννοια peril και endangerment, που δηλώνουν την έκθεση σε μεγάλο κίνδυνο, grave danger και με τη δυνατότητα επέλευσης καταστροφής.

Ο όρος «Risk», χρησιμοποιείται με την έννοια της πιθανότητας/ δυνατότητας και ίσως της ευκαιρίας (chance).

Ο όρος «Risk» λοιπόν, είναι αμφίσημος. Συνεπάγεται αβεβαιότητα σχετικά με τις επιπτώσεις μιας δραστηριότητας του ανθρώπου και για ότι ο άνθρωπος θεωρεί και εκτιμά ότι έχει μεγάλη αξία, για αυτόν τον ίδιο. Θα το λέγαμε διακινδύνευση. Έτσι τον προσδιορίζει και στο σημείο 18, το αρ.1. του ν. 4662/2020. Είναι η «επίδραση της αβεβαιότητας στους στόχους», που αποσκοπούν οι δραστηριότητες του ανθρώπου, η οποία αβεβαιότητα δημιουργεί, απόκλιση από το αναμενόμενο αποτέλεσμα, που δεν μπορεί να είναι μόνο αρνητικό αλλά να αποβεί και σε θετικό. Και αυτό μπορεί να συμβεί σε μία ανταπόκριση ασφαλείας ή και σε μία μάχη.

Βλέπουμε για παράδειγμα, τα μεγάλα κέρδη εταιρειών (εκμετάλλευσης πόρων, παραγωγής ή διάθεσης μηχανολογικού εξοπλισμού, ακόμη και μελετών) σε «ασταθείς ζώνες». Οι ειδικοί διακρίνουν για τον όρο Risk, «Αρνητικούς κίνδυνους»/ Διακινδύνευση δηλαδή, που θα αποδώσει αρνητικές επιπτώσεις αλλά και «Ανοδικούς κίνδυνους»/ να προκύψουν δηλαδή θετικές επιπτώσεις, από την διακινδύνευση.

Έχουν να πουν, αν και ορισμένοι ειδικοί στην κινεζική γλώσσα, το απορρίπτουν, ότι στο γλωσσολογικό σύστημα εκμάθησης της κινεζικής Pin yin (με τη χρήση λατινικού αλφαβήτου), ο κίνδυνος αποδίδεται με τον δυισμό των συμβόλων ως «WEI JI» με το ένα σύμβολο, να σημαίνει τον «κίνδυνο» ενώ το δεύτερο να υποδηλώνει την «ευκαιρία». Η πράξη όμως δείχνει, ότι ο δυϊσμός αυτός, μάλλον ισχύει αν και αρκετοί ειδικοί, τον αρνούνται, όπως προ είπαμε. Για την περίπτωση της μάχης (ή της δράσης επιχείρησης ασφαλείας) συμβαίνει αυτό, που είπε ο Κλαούζεβιτς, όταν περνά ο πολεμιστής, από τις ζώνες διαφορετικής πυκνότητας του κινδύνου, με επηρεασμό όλων των στοιχείων που χαρακτηρίζουν τη μάχη. Τότε και σε κάποιο σημείο, της εξέλιξης, του γίνεται άμεσα αντιληπτό ότι η κατάσταση, πλησιάζει προς εντροπία αλλά αντιλαμβάνεται ταυτόχρονα (και από εδώ και πέρα μιλάμε παραβολικά, βοηθούμενοι ή κάνοντας χρήση του δεύτερου «θερμοδυναμικού αξιώματος») ότι η δύναμη της ζωής «παίζει ζάρια με τον θερμικό θάνατο» και καταφέρνει να μεταβαίνει συνεχώς από το ένα χημικό τέχνασμα στο άλλο, απαλλάσσοντας επιδέξια, τον μαχητή από το να περιπέσει σε μέγιστη εντροπία (αταξία -θάνατο). Αυτά τα «χημικά τεχνάσματα» αποδίδουν την ευκαιρία του πολεμιστή και του ειδικού της ασφάλειας, ο οποίος όμως χρειάζεται να έχει μάθει να αυξάνει την ικανότητα της άμεσης αντιληπτικότητας και αναγνώρισης του «κενού» και της εκμετάλλευσής του, με αστραπιαία ενέργεια και δημιουργίας με αυτήν, μεγαλύτερης ευκαιρίας και συνθήκης «ανοδικού κινδύνου».

Ο ISO ( ISO 73: 2009 & ISO 31000: 2018 «Διαχείριση κινδύνων – Οδηγίες») ορίζει ότι ο κίνδυνος χαρακτηρίζεται συχνά από αναφορά σε πιθανά συμβάντα και συνέπειες ή από συνδυασμό τους. Δηλαδή εκφράζεται συχνά (ο κίνδυνος) ως συνδυασμός των συνεπειών ενός συμβάντος (συμπεριλαμβανομένων των αλλαγών στις περιστάσεις) και της σχετικής πιθανότητας εμφάνισης.

Η αβεβαιότητα, που συνοδεύει την κατάσταση κινδύνου, προέρχεται από την έλλειψη πληροφοριών που σχετίζονται , με την κατανόηση μιας πιθανότητας, ενός συμβάντος ή και αποτελέσματος.

Ο χαρακτηρισμός του όρου «Risk», ως διακινδύνευσης, όπως πρόκυψε αβίαστα από την ανάλυση σε συνδυασμό με την πραγματικότητα, έρχεται σε απόλυτη συμφωνία με το σημείο 18 του αρ.1. του δημοσιευθέντος από την 7 Φεβρουαρίου, 2020, ν. 4662/2020 – ΦΕΚ, τ. A 27, για ρύθμιση θεμάτων που αφορούν στον Εθνικό Μηχανισμό Διαχείρισης Κρίσεων και Αντιμετώπισης Κινδύνων κ.λπ.

Για τους κινδύνους, που θα εξεταστούν σε σχετικές μελέτες εκτίμησής τους, απαιτείται η περιχαράκωσή τους. Τούτο προκειμένου να έχουμε προετοιμαστεί προκαταρτικά, με περισσότερο λεπτομερή οριοθέτηση των πηγών κινδύνου, από τις γενικές που προαναφέραμε (9 Ρ) προκειμένου να αναπτύξουμε μελέτες πρακτικές, όπως οι αξιολογήσεις τρωτότητας, οι εκθέσεις εκτίμησης επέλευσης κινδύνων με ανάλυση της πιθανότητας και την προϊδέαση των ενδιαφερομένων για την εκτιμώμενη βαρύτητα των βλαβών, που θα προκύψουν. Ακόμη να προετοιμαζόμαστε για την ανάπτυξη νέων εγχειριδίων ή και για τις από καιρού εις καιρόν, ζητούμενες, εκθέσεις ανάλυσης απειλής. Οι τελευταίες αφορούν σε πολύπλευρες αναλύσεις μιας συγκεκριμένης απειλής ή παραλλαγής της, την ακριβή εκτίμηση του να ενσκήψει αυτή, σε συγκεκριμένα συμφέροντα, συνεκτιμώντας τις απειλούμενες βλάβες σε αυτά και την ετοιμότητα μηχανισμού αποτροπής ή αντοχής ή έστω απορρόφησης αλλά και επαναφοράς της κατάστασης.

Οι 9 θεματικές περιοχές των κινδύνων

Οι κίνδυνοι λοιπόν, για λόγους πληρότητας των σχετικών με αυτούς μελετών, διακρίνονται στις ακόλουθες θεματικές περιοχές και σε πιο λεπτομερή διάκριση των όσων ίσχυαν μέχρι σήμερα, για την κατηγοριοποίηση τους:

1. Κοινοί ανθρωπογενείς κίνδυνοι. Εγκληματικοί από πρόθεση με πράξη ή παράλειψη με ή χωρίς τη χρήση βίας (παραβάσεις κοινού ποινικού δικαίου) σε σχέση με τις εργασίες και τα πρόσωπα μιας επιχείρησης.
2. Ειδικοί εγκληματικοί κίνδυνοι από εγκληματική οργάνωση ή παράνομους πράκτορες, (σύμφωνα με ορολογία των ΗΠΑ/ U.S Code para.2656/f), με το στοιχείο της μεγάλης έκπληξης, με χρήση πρωτόγνωρων μέσων ή/ και την επιδίωξη πρόκλησης πολλών απωλειών
3. Κίνδυνοι αρμοδιότητας Πολιτικής Προστασίας. Δηλαδή Φυσικοί Κίνδυνοι / Κοσμικοί – Ατμοσφαιρικοί – Γεωλογικοί Υδρολογικοί – Περιβαλλοντικοί, Τεχνολογικοί ή Φυσικο-τεχνολογικοί κίνδυνοι, Βιολογικοί (ασθένειες, επιδημίες, πανδημίες σε ανθρώπους, χλωρίδα και πανίδα).
4. Κίνδυνοι Εταιρικής Διακυβέρνησης. Όπως διαρροή προσωπικών στοιχείων πελατών, αστοχία πολιτικών, μη εκπλήρωση υποχρεώσεων προς το Κράτος, πρόστιμα, σύλληψη στελέχους ή στελεχών, θέματα μισθολογίου, υπεξαιρέσεις μεγάλης αξίας, δωροδοκίες, διαφθορά σε οποιοδήποτε επίπεδο.
5. Operational Κίνδυνοι. Όπως διακοπές παροχών ή βλάβες δικτύων, ζημιές στα μέσα παραγωγής ή μεταφοράς, βλάβες υγείας προσώπων μέσα στις εγκαταστάσεις, πλην εργαζομένων σε αυτές και οι συνακόλουθες απαιτήσεις αποζημίωσης, αρνητικές κριτικές, δυσφημήσεις, μη ηθικές πρακτικές, σπατάλες, φθορές, κίνδυνος από τις ίδιες τις εγκαταστάσεις, από τα ίδια τα προϊόντα που παράγονται ή και από τις διαδικασίες παραγωγής τους.
6. Εργασιακά θέματα. Εργατικά ατυχήματα, καταγγελίες εργαζομένων κατά της εταιρείας, φήμες μείωσης προσωπικού, μη ηθικές πρακτικές κατά των εργαζομένων.
7. Οικονομικά ζητήματα. Σε αυτήν τη κατηγορία εντάσσονται η αρνητική πορεία οικονομικών μεγεθών, τα λάθη στις επενδύσεις, βιομηχανική-οικονομική κατασκοπία, μη υγιής/αθέμιτος ανταγωνισμός, σημαντική πτώση αριθμού πελατών.
8. Κίνδυνοι από τη διαντίδραση εταιρείας με την τοπική ή ευρύτερη κοινωνία (δαιμονοποίηση της εταιρείας ή του ομίλου, για κάθε κακό, συχνή περίπτωση για τις επενδύσεις στην περιφέρεια, ακτιβισμός και δυναμικές διαμαρτυρίες εναντίον της εταιρείας ή του Ομίλου ακόμη και με διατάραξη συνθηκών εργασίας της εταιρείας) αντανάκλαση κινδύνων και επιπτώσεις από το ευρύτερο αστεακό ή άλλο περιβάλλον.
9. Κίνδυνοι σχετικοί με την εύθραυστη κατάσταση ειρήνης και γεωοικονομικούς ανταγωνισμούς (περιπτώσεις ενεργοποίησης της πολιτικής άμυνας και εφαρμογή των σχετικών σχεδίων/ εσωτερικών κανονισμών).

Η εξέλιξη των κοινωνιών μας και όλων των φαινομένων διαρκώς και προς το πιο σύνθετο, θα αναδύουν συνεχώς νέες μορφές κινδύνων και νέες απειλητικές καταστάσεις εξελισσόμενες όσον αφορά στην ένταση τους, από Hyper σε …Mega και μετά σε… Giga… Τότε… Οι υπάρχουσες γνώσεις για την ασφάλεια δεν θα είναι ίσως, αρκετές ( καινοφανείς καταστάσεις να αντιμετωπισθούν με «παλαιές συνταγές») και θα υπάρξει ανάγκη νέων γνώσεων και νέων τακτικών. Θα βρεθούν όμως!!! Όπως η αράχνη όταν αντιληφθεί τρώση του ιστού της, σπεύδει προς το σημείο ανάγκης και διορθώνει (Κώστας Αξελός για τον Ηράκλειτο, την Αυτογνωσία -Την Ψυχή – Το σώμα του Ανθρώπου, «Εξάντας»/1974 &1986 σελ. 227) έτσι θα γίνει και η κινητοποίηση των ειδικών, στο να βρουν λύσεις παίρνοντας «δάνεια» γνώση ή κάνοντας διαθεματικές προσεγγίσεις αλλά με τις ανάλογες προσαρμογές.