Μοναχικοί Λύκοι. Ένα σύγχρονο αλλά και διαχρονικό φαινόμενο

Το φαινόμενο των μοναχικών λύκων είναι σύνθετο, πολυσχιδές και απαιτεί προσεκτική αντιμετώπιση καθώς η συχνότητα της εμφάνισής του λόγω της Ισλαμικής Τρομοκρατίας δεν σημαίνει ότι είναι είτε καινούριο είτε μοναδικό. Για να γίνει όμως αντιληπτό το φαινόμενο πρέπει σαφώς να οριοθετηθεί εννοιολογικά, ώστε να μπορεί να δοθεί και το ανάλογο περιεχόμενο στον όρο.

Του Δρ. Μάνου Σκουλά
Σύμβουλος Ασφαλείας-Εκπαιδευτής Ειδικός σε θέματα Διαχείρισης Κρίσεων *

*Το άρθρο βασίζεται στην παρουσίαση του εκπαιδευτικού σεμιναρίου:
“Μοναχικοί Λύκοι. Περίμετροι προστασίας Έλεγχοι και μέτρα ασφαλείας σε κλειστούς χώρους” που διοργάνωσε στις 28 Ιανουαρίου η CBI Training Academy (www.cbi.gr)

O όρος μοναχικός λύκος είναι καθαρά δημοσιογραφικός και αποδίδει τον τρόπο με τον οποίο τα ΜΜΕ αντιλαμβάνονται το θέμα των επιθέσεων από μοναχικά άτομα που λειτουργούν ανεξάρτητα από ομάδες και ιεραρχίες. Ωστόσο, τα ΜΜΕ στέκονται περισσότερο στο αποτέλεσμα και στις εικόνες των επιθέσεων και όχι τόσο στα αίτια ή στα κίνητρα των επιθέσεων αυτών. Για το λόγο αυτό χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στο χαρακτηρισμό ενός ατόμου ως μοναχικού λύκου, καθώς και στο χαρακτηρισμό των επιθέσεων του ως αποτέλεσμα ή απότοκο μίας ριζοσπαστικοποιημένης ιδεολογίας. Κατά συνέπεια, είναι απαραίτητο να γίνει κατανοητός σωστά  ο όρος μοναχικός λύκος.

Οι ερμηνείες του όρου

Η εννοιολογική ταύτιση του όρου ωστόσο, είναι δύσκολη γιατί όπως και στην περίπτωση της τρομοκρατίας, οι περισσότεροι ειδικοί και αναλυτές στο κομμάτι της ασφάλειας δεν συμφωνούν ούτε ως προς τα χαρακτηριστικά του ατόμου/προσώπου που θεωρείται ως μοναχικός λύκος, ούτε ως προς το ψυχολογικό του προφίλ, ούτε ως προς τα αίτια της δράσης του.  Ως αποτέλεσμα, οι διάφοροι ορισμοί επικεντρώνονται στην μοναχικότητα του ατόμου, που δρα  απομονωμένος από  οργανωμένες ομάδες, χωρίς ηγεσία και χωρίς ιεραρχία. Υπάρχουν και άλλοι ορισμοί που επικεντρώνονται στην μοναχικότητα δράσης ως αποτέλεσμα της ριζοσπαστικοποίησης του ατόμου μέσω ιδεολογίας ή ακόμη και της δράσης εκτός ομάδας και χωρίς ηγεσία.

Ωστόσο όλες οι διαφορετικές εκδοχές καταλήγουν στον εξής ορισμό που αποδίδει στον μοναχικό λύκο τα εξής χαρακτηριστικά: Ο μοναχικός λύκος είναι το άτομο που δρα μόνο του χωρίς να δέχεται διαταγές από κάποιο οργανισμό ή ακόμη και να έχει διασυνδέσεις με κάποιο οργανισμό.

Ως αποτέλεσμα του ορισμού αναγνωρίζουμε τρία διακριτά στοιχεία του φαινομένου:

1. Ατομικότητα.
2. Μη ένταξη σε οργανωμένες ομάδες βίας.
3. Η μεθοδολογία τους ή το modi operandi ακολουθεί τη σκέψη του ατόμου και δεν υπόκειται σε διαταγές ή εντολές από κάποια ιεραρχία.

Το τρίτο χαρακτηριστικό ότι δηλαδή δεν εκτελούν εντολές από μία ιεραρχικά δομημένη οργάνωση αλλά λειτουργούν αυτόνομα, κάνει πολύ δύσκολο και τον εντοπισμό τους αλλά και την όποια προσπάθεια πρόβλεψης των «κινήσεων» τους.

Εκτός από τον ορισμό τα αίτια επίσης που υποκινούν τους μοναχικούς λύκους να δράσουν ποικίλουν και μπορεί να είναι από πολιτικά, ιδεολογικά μέχρι και θρησκευτικά ή ανεξάρτητα και ατομικά συνδεδεμένα.

Το ιστορικό του φαινομένου

Το ίδιο το φαινόμενο των μοναχικών λύκων δεν είναι καινούριο. Στις ΗΠΑ οι πρώτες επιθέσεις ατόμων με ριζοσπαστικές ακραίες ιδεολογικές τάσεις καταγράφονται ήδη από το 1940. Σποραδικά στην αρχή και πιο συχνά αργότερα, οι επιθέσεις αυτές έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά ως προς τη μεθοδολογία τους, τα αίτια και το προφίλ των δραστών. Συστηματικά. η καταγραφή και ανάλυση των επιθέσεων ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970 στις ΗΠΑ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Στην πρώτη δεκαετία του 21^ου αιώνα έχει γίνει προσπάθεια από διάφορους αναλυτές και Ακαδημαϊκούς στο κομμάτι της ασφάλειας, να σκιαγραφηθούν τόσο τα αίτια όσο και τα κίνητρα των επιθέσεων των μοναχικών λύκων. Το γράφημα 2 καταγράφει τους θανάτους που έχουν προκληθεί από επιθέσεις μοναχικών λύκων το διάστημα μεταξύ 2006 και 2014. Το 68% των θανάτων έχουν πολιτικά κίνητρα. Το θέμα της Ισλαμικής τρομοκρατίας έχει μικρότερο αντίκτυπο κυρίως γιατί οι επιθέσεις μοναχικών λύκων της Ισλαμικής Τρομοκρατίας είναι πιο πρόσφατες και όχι τόσο παλιές.

Στόχοι και μεθοδολογία

Όσον αφορά τους στόχους κυρίως των μοναχικών λύκων αυτοί είναι πολίτες, αλλά ως παράπλευρη απώλεια στην προσπάθεια τους να πλήξουν το κύρος και τις δομές μίας χώρας. Υπό μία έννοια οι επιθέσεις των μοναχικών λύκων ανήκουν στις λεγόμενες ασύμμετρες απειλές, οι οποίες μετά την 11^η Σεπτεμβρίου εδραίωσαν ένα καθεστώς φόβου στις Δυτικές κοινωνίες, σε τουριστικά θέρετρα αλλά και στις ΗΠΑ. Ωστόσο υπάρχουν και άλλοι στόχοι και αυτοί έχουν να κάνουν με τα κίνητρα των δραστών. Οι στόχοι αυτοί όπως φαίνεται μπορεί να είναι πολιτικοί, στρατιωτικοί, Κυβερνητικοί αλλά και ακόμη ιατρικοί (καθώς στις ΗΠΑ πολλές επιθέσεις μοναχικών λύκων ιδίως την δεκαετία του 1990 στρέφονταν κατά κλινικών και γιατρών που πραγματοποιούσαν εκτρώσεις).

Αναφορικά με τη μεθοδολογία την οποία χρησιμοποιούν οι μοναχικοί λύκοι, αυτή αφορά στο κομμάτι των όπλων, αλλά και του τρόπου με τον οποίο επιλέγονται οι στόχοι τους. Οι στόχοι όπως προαναφέρθηκε ποικίλουν ανάλογα με τη στάση την οποία επιλέγουν για να εκφράσουν την όποια «θέση» τους κατά συγκεκριμένων βλαπτικών κατά την άποψη τους κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών ή άλλων θεσμικών ζητημάτων που αντικρούουν τις απόψεις τους και χρειάζεται να «απαλειφθούν» με όποιο τρόπο και με όποιο τίμημα. Τα βλαπτικά αυτά ζητήματα, λειτουργούν ως η αφορμή, σε μία πολλές φορές διαταραγμένη προσωπικότητα, η οποία πιστεύει στη βία ως το μόνο μέσο για να εξαλειφθούν τόσο τα ζητήματα αυτά, όσο και αυτοί που τα εκπροσωπούν και έτσι να εδραιωθεί ένα «δικαιότερο» και περισσότερο ικανό σύστημα που να εκπροσωπεί την ιδεολογία ή και την πίστη τους.

Όλες οι μορφές όπλων, εκρηκτικών αλλά και εμπρηστικών μηχανισμών, ομηριών κ.α. χρησιμοποιούνται ως μέσα των επιθέσεων των μοναχικών λύκων. Ένα μείζον ζήτημα το οποίο έχει ανακύψει τα τελευταία χρόνια είναι η προσβασιμότητα των ατόμων αυτών σε αγορές όπλων και πόσο εύκολα μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν. Το ζήτημα αυτό απασχολεί τόσο τις ΗΠΑ όσο και την Ευρώπη καθώς το εμπόριο και η διακίνηση όπλων επιτρέπουν στον οποιονδήποτε εφόσον διαθέσει χρήματα να αγοράσει όπλα. Το γεγονός ότι ένας δράστης ήταν ικανός βρει τουλάχιστον: Τρία πιστόλια Colt.45, ένα 9mm Sten ένα Kalashnikov, ένα Uzi machine pistol και ένα Colt Python .357, αποδεικνύει πόσο εύκολα διακινούνται τα όπλα κυρίως μέσω διαδικτύου αρκεί κάποιος να πληρώσει.

Χαρακτηριστικά και κατηγοριοποίηση  

Αν θελήσουμε να ομαδοποιήσουμε τα χαρακτηριστικά των μοναχικών λύκων σε μία προσπάθεια κατανόησης του φαινομένου θα μπορούσαμε να πούμε τα εξής:

• Οργανώνουν τις επιθέσεις μόνοι τους και δεν ανήκουν σε κάποια ιδιαίτερη ομάδα
• Εκτός από ιδεολογικά ή θρησκευτικά κίνητρα κινούνται και από προσωπικά κίνητρα (διαταραχή προσωπικότητας)
• Αλλαγές στην αντιτρομοκρατία των κρατών και διεθνών οργανισμών προκαλούν αλλαγές στην δομή των τρομοκρατικών οργανώσεων οι οποίες γίνονται λιγότερο ιεραρχικές, λιγότερο συγκροτημένες και λιγότερο ηγετικές ευνοώντας την αποσπασματικότητα
• Ο ρόλος του διαδικτύου είναι πολύ σημαντικός στο κομμάτι της προετοιμασίας των  μοναχικών λύκων και της στρατηγικής τους.

Αν επίσης θελήσουμε να κατηγοριοποιήσουμε τους μοναχικούς λύκους θα λέγαμε ότι υπάρχουν τέσσερις κύριες κατηγορίες:

1. Loner – Ο Μοναχικός: Ορίζεται ως το άτομο που σχεδιάζει ή προσπαθεί να πραγματοποιήσει μία επίθεση ως πράξη τρομοκρατίας χρησιμοποιώντας την προκάλυψη μίας ακραίας ιδεολογίας (πολιτικής, θρησκευτικής κ.α.). Ενώ όμως προσπαθεί να δικαιολογήσει την πράξη του ως κατευθυνόμενη, στην πραγματικότητα φαίνεται να μην έχει σχέση ή τουλάχιστον κάποια επαφή με ακραία (ριζοσπαστικά) στοιχεία, εκτός από το γεγονός ότι η γνώση του προέρχεται από το διαδίκτυο ή από την κοινωνία γενικότερα. Δεν υπάρχει επίσης καμία απόδειξη για εξωτερικό έλεγχο και διοίκηση. Με πολλούς τρόπους μπορεί να είναι δύσκολο να συμπεριλάβει κανείς τέτοια άτομα μέσα σε ένα ιδεολογικό πλαίσιο ή κατά πόσο τα άτομα αυτά χρησιμοποιούν την ιδεολογία ως προκάλυψη για ψυχολογικά ή κοινωνικά ζητήματα.
2. Lone Wolves–Μοναχικοί Λύκοι: Οι μοναχικοί λύκοι είναι άτομα που ενώ εμφανίζονται να δρουν μόνοι τους και χωρίς καμία εξωτερική βοήθεια, στην πραγματικότητα έχουν επαφές με επιχειρησιακές ομάδες της Ισλαμικής ή άλλης μορφής τρομοκρατίας. Αναλύσεις ακόμη αποδεικνύουν, ότι έχουν κάποια επαφή με μέλη τρομοκρατικής οργάνωσης, είτε μέσω του διαδικτύου είτε μέσω οργανωμένων πυρήνων που έχουν συγκεκριμένη ιεραρχία και δομή. Αυτό που δεν είναι ξεκάθαρο, είναι αν τα άτομα αυτά λειτουργούν υπό την καθοδήγηση του δικτύου, αν έχουν κάποια εκπαίδευση σε στρατόπεδα τρομοκρατών. Σίγουρα τα άτομα αυτά έχουν επηρεαστεί και πιστεύουν τυφλά την ιστορία των τρομοκρατικών πυρήνων στους οποίους ανήκουν. ενώ φαίνεται πιθανόν να υπάρχουν προσωπικά ζητήματα που επηρεάζουν τις πράξεις τους. Μπορεί να είναι προβληματικά άτομα που βρίσκουν «παρηγοριά» μέσω της ιδεολογίας και της ριζοσπαστικοποίησης
3. Lone Wolf Pack– Το «πακέτο» των Μοναχικών Λύκων:  Η βασική αρχή είναι ίδια με των μοναχικών λύκων, εκτός από το γεγονός ότι αντί να υπάρχει ένα άτομο το οποίο υποκινείται από ιδεολογικά κίνητρα, υπάρχει ομάδα/πυρήνας ατόμων τα οποία ριζοσπαστικοποιούνται και μέσα από αυτή την ομάδα προκύπτουν οι ατομικές επιθέσεις. Στις ομάδες αυτές δεν υπάρχει ιεραρχία αλλά ο φανατισμός και η βαθιά πίστη σε μία ακραία ιδεολογία που λειτουργεί ως κίνητρο για τις επιθέσεις των ατόμων της ομάδας.
4. Lone Attackers-Μοναχικοί Επιτιθέμενοι: Τα άτομα αυτά παρόλο που λειτουργούν μόνα τους και πραγματοποιούν τις επιθέσεις ουσιαστικά υπακούν σε μία ιεραρχικά δομημένη ομάδα ακραίας πίστης και ιδεολογίας λαμβάνοντας σαφείς εντολές για τους στόχους, τον τρόπο και τα αποτελέσματα των επιθέσεων τους.

Γίνεται λοιπόν αντιληπτό από τις τέσσερις κατηγορίες ότι υπάρχουν πολλές και διαφορετικές κατηγοριοποιήσεις των ατόμων που χαρακτηρίζονται ως μοναχικοί λύκοι, καθώς το φαινόμενο εξελίσσεται και αλλάζει μορφή και χαρακτηριστικά. Ωστόσο, οι τέσσερις αυτές κατηγορίες ουσιαστικά τεκμηριώνουν επίσης το πολύπλοκο των προσωπικοτήτων των ατόμων αυτών. Μόνος κοινός παρανομαστής είναι η έννοια της ριζοσπαστικοποίησης που λειτουργεί ως το βαθύτερο κίνητρο των ατόμων αυτών.

Πρέπει να επισημανθεί επίσης ότι το να γίνει προσπάθεια γενίκευσης σε επίπεδο πρόβλεψης των επιθέσεων των μοναχικών λύκων είναι παρακινδυνευμένο. Τα ΜΜΕ στέκονται συνήθως σε μερικές μόνο πτυχές της προσωπικότητας των ατόμων αυτών και όχι στο γενικότερο προφίλ τους. Εκτός από το φαινόμενο της ριζοσπαστικοποίησης, τα άτομα αυτά πολλές φορές έχουν ανώτερο μορφωτικό επίπεδο, μπορεί να έχουν σημαντική εργασία, να έχουν οικογένεια κ.α. Δεν είναι απαραίτητο ότι τα άτομα αυτά είναι «παρίες» κοινωνικά ή ότι δεν έχουν κοινωνικές συναναστροφές, φίλους ή μία γενικότερη εξωστρέφεια. Κατά συνέπεια δεν πρέπει να γενικεύουμε στην προσπάθεια μας να αντιληφθούμε την έκταση και την εξέλιξη του φαινομένου.

Η διαχείριση του φαινομένου

Από πλευράς πρόβλεψης στο κομμάτι της ασφάλειας, η διαχείριση των πληροφοριών είναι σημαντική. Κρατικές οντότητες πληροφοριών, διεθνείς οργανισμοί και άλλοι φορείς πρέπει να συνεργάζονται στενά για να μπορούν να αποτρέψουν ενδεχόμενες επιθέσεις.
Σε επίπεδο ιδιωτικής ασφάλειας, η επίγνωση της κατάστασης είναι μία σημαντική μεταβλητή η οποία πρέπει να ληφθεί υπόψη. Επίγνωση σε σχέση με το αν ο χώρος φύλαξης μπορεί να αποτελέσει στόχο, αν η εγκατάσταση είναι επαρκώς προστατευμένη και το αν δυνητικά στο γενικότερο περιβάλλον ασφάλειας μπορεί να επηρεαστεί και ο χώρος τον οποίο καλούμαστε να διαφυλάξουμε. Η αποτροπή επιθέσεων μοναχικών λύκων προϋποθέτει γνώση κινδύνου και τρωτότητας αλλά και ότι υπάρχει σχέδιο το οποίο μπορεί να ελαχιστοποιήσει τις επιπτώσεις από μία τέτοια επίθεση όπως και για οτιδήποτε άλλο αποτελεί κίνδυνο στο κομμάτι της ασφάλειας. Στόχος μας είναι το στοιχείο της ανθεκτικότητας του χώρου, της εγκατάστασης, του ανθρώπινου δυναμικού και του ευρύτερου περιβάλλοντος για την αποφυγή μίας κρίσης. Κυρίως όμως απαιτείται παρακολούθηση και εξέλιξη του φαινομένου και των νέων στοιχείων που συνεχώς προκύπτουν.