Κλιματική Αλλαγή και Περιβαλλοντικοί Πρόσφυγες – Εξέταση περιπτωσιολογικών μελετών του Μπαγκλαντές και του Σαχέλ της Αφρικής

Γράφει ο Δανιλάκης Βασίλειος*

*Πολιτικός Επιστήμονας – Πτυχιούχος ΠΜΣ «Ευρωπαϊκές και Διεθνείς Σπουδές», ΠΜΣ «Κράτος και Δημόσια Πολιτική» και ΠΜΣ «Στρατηγικές Διαχείρισης Περιβάλλοντος, Καταστροφών και Κρίσεων στους Διοικητικούς και Αναπτυξιακούς Τομείς» – ΕΚΠΑ

Εισαγωγή

Το ζήτημα των περιβαλλοντικών προσφύγων αποτελεί μια αμφιλεγόμενη κουβέντα συζήτησης παγκοσμίως. Αδιαμφισβήτητα συνιστά έναν από τους πιο σημαντικούς κινδύνους στον τομέα διαχείρισης καταστροφών και κρίσεων και οφείλουμε να τον επισημάνουμε όπως μια σειρά από άλλους κινδύνους και κρίσεις π.χ. την σεισμική δραστηριότητα, την τρομοκρατία, τα πλημμυρικά φαινόμενα, τις πανδημίες, το οργανωμένο έγκλημα, τον ηφαιστειακό κίνδυνο, το κυβερνοέγκλημα κτλ. Ο ολοένα αυξανόμενος διασυνοριακός χαρακτήρας αυτών των κρίσιμων  καταστάσεων οδηγεί στην επείγουσα ανάγκη για πολυμερείς και συντονισμένες δράσεις.

 Τι εννοούμε όμως με τον όρο κρίση; Αναφερόμαστε σε κρίση όταν μια κοινότητα ανθρώπων (μια πόλη, μια περιφέρεια, ένα κράτος, ένα έθνος, ένας διεθνής οργανισμός κτλ) αντιλαμβάνεται ότι σε συνθήκες αβεβαιότητας δέχεται απειλή σε βασικές αξίες και ζωτικές λειτουργίες. Αναφερόμαστε σε καταστροφή όταν συμβαίνει ένα γεγονός, το οποίο έχει καταστροφικές συνέπειες. (Ανδρεαδάκης & Λέκκας, 2015). Οι παράγοντες της καταστροφής μπορούν να διαφέρουν πολύ αλλά στους περισσότερους παραδοσιακούς ορισμούς εμπίπτουν στην κατηγορία των δυνάμεων της φύσης (φυσικές καταστροφές). Όταν μιλάμε για καταστροφές μιλάμε για πλημμύρες, τσουνάμι, καταιγίδες, σεισμούς κτλ που έχουν επιφέρει αρνητικές και επιζήμιες επιπτώσεις σε ανθρώπους και υποδομές. Παρ’ όλα αυτά στις καταστροφές περιλαμβάνονται και η τρομοκρατία, οι εθνικές συγκρούσεις, οι οικονομικές καταρρεύσεις, οι πόλεμοι, οι ομηρίες κτλ. Γενικά η καταστροφή είναι μια κρίση με δυσμενή έκβαση αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε κρίση δεν οδηγεί και δεν μπορεί να εξελιχθεί σε καταστροφή. Αντιθέτως όμως, κάθε καταστροφή πληροί τις προδιαγραφές μιας κρίσης.

Στη κατεύθυνση αυτή μια αναδυομένη κρίση σε διεθνές επίπεδο αποτελεί το ζήτημα των περιβαλλοντικών προσφύγων. Σύμφωνα με την Σύμβαση της Γενεύης του 1951 πρόσφυγας ορίζεται αυτός που διώκεται για λόγους φυλής, εθνικότητας, θρησκείας, συμμετοχής σε κοινωνικές ομάδες και πολιτικές πεποιθήσεις. Ο όρος του περιβαλλοντικού πρόσφυγα εμφανίστηκε το 1985 ως μία έννοια κοντά στα χαρακτηριστικά του πρόσφυγα. Το 1985 ο El-Hinnawi (El-Hinnawi, 1985) όρισε τους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες σε μία έκθεση του Περιβαλλοντικού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) ως τους ανθρώπους «που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την παραδοσιακή τους κατοικία, προσωρινά ή μόνιμα, εξαιτίας μιας σημειούμενης περιβαλλοντικής διατάραξης (φυσικής ή/και προκαλούμενης από τον άνθρωπο), η οποία θέτει σε κίνδυνο την ύπαρξή τους ή/και έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής τους». Παρ’ όλα αυτά όμως, λόγω της κλιματικής αλλαγής ή σοβαρών περιβαλλοντικών καταστροφών και κρίσεων δεν μπορεί κανείς να αιτηθεί άσυλο σε κάποια γειτονική χώρα. Για διάφορες περιβαλλοντικές καταστροφές ισχύει ο όρος των εσωτερικά  εκτοπισμένων αλλά το ζήτημα του ασύλου και της απόκτησης της ιδιότητας του πρόσφυγα λόγω της κλιματικής αλλαγής και των μη αναστρέψιμων αποτελεσμάτων της αποτελεί  κρίσιμο πόλο συζήτησης.

Κάτω από αυτό το πρίσμα, στο πρώτο Κεφάλαιο αναλύεται η εξέλιξη του όρου και της έννοιας του περιβαλλοντικού πρόσφυγα. Γίνεται μια εκτενής αναφορά και ανάλυση του θεωρητικού και εννοιολογικού περιεχομένου του όρου, η οποία καταλήγει στον τελικό απολογισμό αυτής. Κύριος στόχος είναι να κατανοηθεί η φύση του ζητήματος, η προβληματική, οι τάσεις, οι κοινές συνισταμένες, τα στοιχεία και οι αιτίες που καθόρισαν την εξέλιξη του όρου. Στο δεύτερο Κεφάλαιο, επιχειρείται η ανάλυση της διεθνούς νομικής προστασίας και του ρόλου του νομικού πλαισίου για αυτά τα άτομα ενώ κύριο μέλημα είναι να αναδειχτεί και να γίνει κατανοητό το πόσο επιτακτικό είναι να υπάρξει ένα ολοκληρωμένο νομικό πλαίσιο για αυτό το ζήτημα.

Στο τρίτο Κεφάλαιο ακολουθεί η ανάλυση της προσπάθειας κατηγοριοποίησης των περιβαλλοντικών προσφύγων που έχει επιχειρηθεί στη διεθνή βιβλιογραφία. Ποια είναι λοιπόν τα κριτήρια που σχετίζονται με τους χαρακτήρες των περιβαλλοντικών διαταραχών βάση των οποίων προκρίνεται ο διαχωρισμός των περιβαλλοντικών προσφύγων; Ποιες είναι οι κατηγορίες των διαταραχών βάση των οποίων προκύπτουν τα ρεύματα μετανάστευσης; Στη συνέχεια στο τέταρτο Κεφάλαιο εξετάζεται η έννοια του κινδύνου, της τρωτότητας και της διακινδύνευσης ανάμεσα στις αναπτυγμένες χώρες του Βορρά και στις αναπτυσσόμενες χώρες του Νότου σε σχέση με το βαθμό της ικανότητάς τους να διαχειριστούν καταστάσεις καταστροφών και κρίσεων. Οφείλει να γίνει κατανοητό ότι πέρα από τα κριτήρια που σχετίζονται με τους χαρακτήρες των περιβαλλοντικών διαταραχών βάση των οποίων προκρίνεται ο διαχωρισμός των περιβαλλοντικών προσφύγων, καίριο ρόλο στον τομέα διαχείρισης καταστροφών και κρίσεων διαδραματίζει το ποσοστό της διακινδύνευσης των κρατών προέλευσης στις αντίστοιχες περιβαλλοντικές διαταραχές. Ποιοι είναι λοιπόν οι βασικοί παράγοντες που διαχωρίζουν το βαθμό ικανότητας των εκάστοτε χωρών να ανταπεξέλθουν σε καταστρεπτικά γεγονότα και κρίσεις; Υφίστανται διαφορές; Ποιο είναι το αντίκτυπό τους ως προς το ζήτημα των περιβαλλοντικών προσφύγων;

Στο πέμπτο  και έκτο Κεφάλαιο ακολουθεί η μελέτη συγκεκριμένων Case Studies που προκύπτουν μέσα από την υποβάθμιση του περιβάλλοντος και την κλιματική αλλαγή που συνιστά την τρίτη κατηγορία διαταραχών του περιβάλλοντος που προκαλούν περιβαλλοντικούς πρόσφυγες. Μελετώνται: α) Η περίπτωση της περιβαλλοντικής κρίσης στο Μπαγκλαντές – Άνοδος της στάθμης της θάλασσας και κλιματική αλλαγή, β) Ερημοποίηση και το ζήτημα της επέκτασης της Σαχάρας: Η περίπτωση των χωρών στη περιοχή Σαχέλ της Αφρικής. Τέλος, η μελέτη ολοκληρώνεται με την αποτίμηση των συμπερασμάτων και την κριτική επισκόπηση πάνω στο κρίσιμο, σύνθετο και πολύπλοκο ζήτημα των περιβαλλοντικών προσφύγων.

Διαβάστε το πλήρες κείμενο της εργασίας ΕΔΩ