Γυναίκα και Τρομοκρατία. Η έμφυλη διάσταση της Βίας

Παραδοσιακά οι γυναίκες και ο πόλεμος ή οι γυναίκες και η βία δεν συνδέονται μεταξύ τους και οι γυναίκες ως στρατιώτες ή τρομοκράτες συγκρούεται με τις παραδοσιακές αντιλήψεις και κουλτούρες αναφορικά με την έννοια της θηλυκότητας. Όμως η πραγματικότητα σήμερα τείνει σε ορισμένες περιπτώσεις να αμφισβητήσει την παραπάνω διαπίστωση.

Δρ. Εμμανουήλ Σκουλάς

Η παρουσία και ενεργός συμμετοχή της γυναίκας σε «ακραία πολιτικά φαινόμενα» στην Ελλάδα αποτελεί ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον πεδίο έρευνας καθώς συνδέεται και με τις αλλαγές που συντελέστηκαν και συντελούνται στην χώρα λόγω της οικονομικής κρίσης (με επιπτώσεις στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή) αλλά και λόγω άλλων φαινομένων που εμφανίστηκαν πριν από την κρίση (π.χ. σκάνδαλα πολιτικής διαφθοράς, ένα αίσθημα έλλειψης δημοκρατικής αντιπροσώπευσης, μαζική παράνομη είσοδος μεταναστών στην χώρα, γκετοποίηση των αστικών περιοχών με υψηλή συσσώρευση μη κοινωνικά ενταγμένων ανθρώπων όπως μετανάστες, τοξικοεξαρτημένοι, άστεγοι). Οι παραπάνω εξελίξεις συνέβαλλαν στην αύξηση εξτρεμιστικών φαινομένων και συμπεριφορών (τρομοκρατικά χτυπήματα, συμπλοκές στους δρόμους της πόλης κατά «αντιφρονούντων» και των Σωμάτων Ασφαλείας).

Ως αποτέλεσμα στον χώρο της άκρας αριστεράς και της αναρχικής ιδεολογίας, στη δημόσια συζήτηση για τη «Νέα Γενιά Τρομοκρατίας» όπως αποκαλούνται οι τρομοκρατικές οργανώσεις που εμφανίστηκαν μετά την εξάρθρωση της 17 Νοέμβρη, όλο και περισσότερο εμφανίζεται η συμμετοχή των γυναικών όχι απλά ως μέλη αλλά ως συμμετέχουσες ενεργά σε πράξεις βίας (π.χ. βομβιστικές ενέργειες κ.α.). ¶λλωστε η «ίδια η δήλωση» ότι οι γυναίκες μπορεί να είναι μέλη εξτρεμιστικών οργανώσεων ή ακόμη ότι συμμετέχουν σε μορφές βίας υπό το μανδύα των πολιτικών πράξεων είναι αρκετά αντιφατικός. Σε πολλές εννοιολογικές προσεγγίσεις, ο όρος γυναίκα, σημαίνει και είναι ταυτόσημος με την «ειρήνη», την «μητρότητα», την «φροντίδα» και την «αλληλεξάρτηση». Παρόλο που έχουν καταφέρει πολλά τα τελευταία 100 χρόνια οι γυναίκες ωστόσο συνεχίζουν να υπό-εκπροσωπούνται σε θέσεις μεγάλης ευθύνης και εξουσίας (κυβερνήσεις, διοικητικά συμβούλια εταιρειών και δημόσιων/κρατικών υπηρεσιών και φορέων), ενώ η ίδια η έννοια της θηλυκότητας εξακολουθεί να παραμένει λιγότερο ισχυρή από την έννοια της αρρενωπότητας. Για παράδειγμα οι γυναίκες σε επαγγέλματα τα οποία συνδέονται με την έννοια της ανδρικής «αρρενωπότητας» συχνά ταυτοποιούνται μόνο από πλευράς φύλου: γυναίκες στρατιώτες, γυναίκες πολιτικοί, γυναίκες επιχειρηματίες ή ακόμη και γυναίκες τρομοκράτες.

Ακόμη η διαρκής συζήτηση για την «δύναμη του φύλου» στην βάση των στερεοτύπων σημαίνει ότι η ίδια η ιδέα ότι οι γυναίκες μπορεί να είναι βίαιες ή να υποστηρίζουν την βία είναι εξωπραγματικό. Ένας από τους περισσότερο ξεκάθαρους δείκτες του τι σημαίνει να είσαι «γυναίκα» αφορά στις κοινωνικά εννοιολογικά νόρμες οι οποίες συνδέονται με την ανδρική φύση και την αρρενωπότητα δηλαδή την γενναιότητα, την προστασία, και την αυτοθυσία. Όπως αντίστοιχα για την έννοια της θηλυκότητας οι νόρμες κινούνται μεταξύ αθωότητας και ευαισθησίας. Η διασύνδεση μεταξύ βίας και γυναικών ωστόσο βρίσκεται εκτός των εννοιών και των διαχρονικών στερεοτύπων του τι σημαίνει να «είσαι γυναίκα». Παραδοσιακά οι γυναίκες και ο πόλεμος ή οι γυναίκες και η βία δεν συνδέονται μεταξύ τους και οι γυναίκες ως στρατιώτες ή τρομοκράτες συγκρούεται με τις παραδοσιακές αντιλήψεις και κουλτούρες αναφορικά με την έννοια της θηλυκότητας. Συχνά, οι γυναίκες για πολλές κουλτούρες συνιστούν την ραχοκοκαλιά της οικογενειακής δομής ή είναι υπερασπιστές της πίστης και οι παραγωγοί της ζωής.

Στον αντίποδα οι γυναίκες που συμμετέχουν σε τρομοκρατικές ομάδες διχάζουν σε πολύ μεγάλο βαθμό την Ακαδημαϊκή κοινότητα. Υπάρχει η άποψη ότι στην τρομοκρατία οι γυναίκες λειτουργούν κυρίως για προσωπικούς λόγος ενώ υπάρχει και η άποψη ότι οι γυναίκες που εμπλέκονται σε τρομοκρατικές ενέργειες δεν είναι τίποτε άλλο παρά εγκληματίες του κοινού ποινικού δικαίου ή ακόμη και εκπαιδευμένοι στρατιώτες εξίσου σκληροί όσο και οι άντρες. Η πιο ακραία άποψη παρουσιάζει τις γυναίκες που εμπλέκονται σε τρομοκρατικές πράξεις ως «μη φυσιολογικές», με σεξουαλικές αποκλίσεις και ψυχολογικά ασταθείς και «ως προδότες του φύλου τους». Τέλος υπάρχει και η πρόσφατη άποψη ότι οι γυναίκες τρομοκράτες ζουν σε καθεστώς ανισότητας, και ότι η κατανόηση των κινήτρων και της συμμετοχής τους σε βίαιες ενέργειες είναι πολύπλοκη και σύνθετη. Ωστόσο όλα αυτά παραμένουν μόνο σε επίπεδο ερμηνείας και προσέγγισης από τις ίδιες τις Ακαδημαϊκές κοινότητες και τους ειδικούς της τρομοκρατίας καθώς οι γυναίκες τρομοκράτες σπάνια μιλούν για τους εαυτούς τους και για τα κίνητρά τους. Αυτό που αποτελεί ιδιαίτερο σημείο αναφοράς στις Φεμινιστικές θεωρίες, είναι ότι συχνά εστιάζονται στην έννοια της «σχέσης» (relational) του φύλου με τις κοινωνικές οικονομικές και πολιτικές καταστάσεις, η οποία σχέση τελικά διαμορφώνει και τον ρόλο των γυναικών είτε ως φορείς βίας στο πλαίσιο της τρομοκρατίας είτε ως αποδέκτες των πράξεων τρομοκρατικής βίας .

Βλέποντας τη διάσταση του φύλου ως «κοινωνικό κατασκεύασμα» δεν σημαίνει ότι δεν είναι αληθινό ή ότι δεν υπάρχει στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Αντίθετα η έννοια του φύλου ως κοινωνικό κατασκεύασμα είναι ένα κρίσιμο στοιχείο στο πως οι άνθρωποι ζουν την ζωή τους. Η ανάλυση του φύλου είναι ενδιαφέρουσα καθώς αποτελεί αντικείμενο έρευνας για τις «επιπτώσεις του φύλου» στην πολιτική σκηνή αλλά και στο πως οι επιπτώσεις αυτές γίνονται κατανοητές από τα ΜΜΕ και μέσω αυτών στην Κοινή Γνώμη. Δεν είναι ούτε τόσο ένα θέμα που αφορά τις γυναίκες ούτε για την «προσθήκη» της γυναίκες σε αντρικά κοινωνικά ζητήματα αλλά κυρίως έχει να κάνει με την «μεταμόρφωση» της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης και της γνώσης. Το να κοιτάξει κανείς μέσα από τους «φακούς του φύλου» είναι ένας τρόπος για να φιλτραριστεί η ίδια η γνώση αναφορικά με την κατανόηση των πράξεων βίας όπως εκδηλώνονται από γυναίκες αλλά και να ανατραπεί το στερεότυπο ότι η βία είναι μόνο χαρακτηριστικό των ανδρών και όχι των γυναικών. Είναι ένας τρόπος για στόχευση του φύλου ως ένα ιδιαίτερο στοιχείο σε σχέση με την έννοια της «δύναμης» είτε ως αντρικό είτε ως γυναικείο χαρακτηριστικό ή ακόμη και για να ανιχνευτεί ο τρόπος με τον οποίο η δύναμη αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο της ταυτότητας των γυναικών. Η απόφαση των γυναικών να συμμετέχουν σε οργανώσεις οι οποίες πρεσβεύουν ακραίες μορφές βίας αποτελεί επίσης αντικείμενο μελέτης αναφορικά με την «έννοια της αυτονομίας του φύλου».

Σε πολλές φεμινιστικές θεωρίες η έννοια της ατομικότητας αμφισβητείται καθώς οι άνθρωποι δεν είναι αυτόνομοι και δεν είναι ανεξάρτητοι των πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών καθώς και των σχέσεών τους με άλλους ανθρώπους. Υπό το πρίσμα αυτό συμμετοχή των ατόμων (ανδρών και γυναικών) σε ακραίες μορφές βίας σημαίνει ότι η εμπλοκή τους δεν είναι αποτέλεσμα αυτονομίας αλλά οφείλεται σε μία σειρά παραγόντων (κοινωνικών, οικονομικών, προσωπικών, πολιτικών) ιδιαίτερα σύνθετων οι οποίοι επηρεάζουν και πολλές φορές περιορίζουν τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων.

«Νέας Γενιάς τρομοκρατία στην Ελλάδα» και η διάσταση του φύλου.
Ένα ιδιαίτερο στοιχείο το οποίο χαρακτηρίζει τη νέας γενιάς τρομοκρατία στην Ελλάδα είναι και η παρουσία γυναικών στις οργανώσεις που εμφανίστηκαν μετά την εξάρθρωση της 17 Νοέμβρη. Με αφορμή τις συλλήψεις για τους «Πυρήνες της Φωτιάς» και για τα μέλη του «Επαναστατικού Αγώνα» υπάρχουν συγκεκριμένες κατηγορίες οι οποίες αποδίδονται σε γυναίκες για συμμετοχή στην τρομοκρατία.
Ενώ παλιότερα γινόταν αποδεκτό έστω και ως ένδειξη ότι οι γυναίκες πιθανόν είχαν ένα περιφερειακό ρόλο στην τρομοκρατία, για τη νέας γενιάς τρομοκρατία στην Ελλάδα, πλέον οι γυναίκες εμφανίζονται να έχουν ενεργό και ουσιαστικό ρόλο. Σε σχέση με την πληροφόρηση που υπάρχει σχετικά με τον ρόλο των γυναικών μπορούμε να διακρίνουμε δύο υποκατηγορίες που αφορούν στη διάσταση του φύλου και την σχέση του με την τρομοκρατία. Η πρώτη υποκατηγορία αφορά στην ονομαστικοποίηση των γυναικών, σε αυτές δηλαδή που συγκεκριμένα και στη βάση στοιχείων κατηγορούνται για συμμετοχή σε τρομοκρατικές οργανώσεις. Η δεύτερη, σχετίζεται με τις επιθέσεις κατά συγκεκριμένων στόχων μεγάλης κλίμακας, όπου το φύλο μπαίνει στο πλαίσιο της τρομοκρατίας, περισσότερο γενικόλογα παρά συγκεκριμένα και με γκρίζες ενδείξεις οι οποίες όμως αναδεικνύουν την επικινδυνότητα των γυναικών τρομοκρατών (π.χ. ¶ρωμα γυναίκας στο χτύπημα στο Mall). Οι γυναίκες για τις οποίες υπάρχουν πληροφορίες ή ενδείξεις ότι συμμετέχουν στην τρομοκρατία και των οποίων τα ονόματα δεν είναι γνωστά περιβάλλονται από ένα «πέπλο μυστηρίου». Πολύ συχνά η ΕΛ.ΑΣ δηλώνει ότι η νέας γενιάς τρομοκρατία στην Ελλάδα είναι «γυναικοκρατούμενη» υπονοώντας ότι εκτός από περιφερειακό ρόλο οι γυναίκες που συμμετέχουν σε τρομοκρατικές οργανώσεις έχουν πλέον κεντρικό ρόλο τόσο επιχειρησιακά όσο και επιτελικά (ιδεολογία, προκηρύξεις κ.α.). Μάλιστα ο κεντρικός αυτός ρόλος στην περίπτωση της Πόλα Ρούπας (συντρόφου του Νίκου Μαζιώτης) αναδεικνύεται πάντα μέσα της πληροφόρησης η οποία δίνεται σε «ηγετικός» υπονοώντας ότι είναι «το μυαλό» της οργάνωσης Επαναστατικός αγώνας Η περίπτωση της Πόλας Ρούπα έχει επίσης και ένα ακόμη αξιοπρόσεκτο σημείο καθώς αποτελεί την μοναδική γυναίκα καταζητούμενη για τρομοκρατία στην Ευρώπη ενώ έχει επικηρυχθεί με το ποσό του 1.000.000 Ευρώ
Κλείνοντας και για να συνοψίσουμε την παρουσίαση των γυναικών οι οποίες ακολουθούν ακραίες μορφές βίας στη νέας Γενιάς τρομοκρατία τρία είναι τα κύρια χαρακτηριστικά τους τουλάχιστον όπως προκύπτει μέσα από την πληροφόρηση η οποία δίνεται.

1. Εκλογίκευση των βίαιων πράξεων και γεγονότων (Rationalization of violent acts). Στο πλαίσιο της εκλογίκευσης και της ερμηνείας οι γυναίκες ταυτίζονται με την ιδεολογία η οποία τις κινητοποιεί στις πράξεις βίας ενώ λειτουργούν πάντα στο πλαίσιο της ομάδας και ποτέ αυτόνομα σαν ανεξάρτητες προσωπικότητες.
2. Ταυτότητα της βίας (Labelling of violence). Στους δράστες βίαιων πράξεων (πολιτικών και μη) δίνονται πάντα διαφορετικά ονόματα (συνήθως από τα ΜΜΕ) με στόχο την εμπέδωση της βίας από την Κοινή Γνώμη. Μερικές φορές αποκαλούνται δολοφόνοι και μερικές φορές αναφέρονται ως πολεμιστές ενώ ακολουθούν και τα επίθετα της «αρρενωπότητας» ανάλογα με την προσέγγιση σε επίπεδο ασφάλειας. Τα επίθετα αυτά και η ταυτότητα ακολουθούν και τις γυναίκες οι οποίες εμπλέκονται σε βίαιες πράξεις ως μέλη ακραίων οργανώσεων. Έτσι συναντάμε επίθετα και χαρακτηρισμούς όπως «Αρωμα Γυναίκας στην Τρομοκρατία», «οι τρεις Αμαζόνες της Τρομοκρατίας» κ.α.τα οποία όμως έχουν ως στόχο να αποδομήσουν κάθε έννοια θηλυκότητας και κοινωνικής ταυτότητας του φύλου και της δυνατότητας των γυναικών να λειτουργούν αυτόνομα.
3. Οι άντρες δράστες βίαιων ενεργειών συνήθως παρουσιάζονται ως «μοναχικοί πολεμιστές» έστω και αν λειτουργούν στο πλαίσιο μίας ομάδας. Αντίθετα στις γυναίκες η έννοια της μοναχικότητας δεν έχει να κάνει τόσο με την ικανότητά τους να λειτουργούν επιχειρησιακά αλλά περισσότερο ως ικανές να λειτουργήσουν υπό την εποπτεία των ανδρών και υπό την επιρροή τους αλλά και ως «προδότες του φύλου τους», ή ως «αποκλίνουσες από την θηλυκή συμπεριφορά» που θα έπρεπε να έχουν στο πλαίσιο του φύλου τους.

Παρά ταύτα οι γυναίκες έχουν δώσει ήδη ένα «δυναμικό παρόν» στην Τρομοκρατία και θα συνεχίσουν να δίνουν όσο οι συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξη ακραίων πολιτικών φαινομένων. Από την άλλη και σε επίπεδο ασφάλειας όλο και περισσότερο όσοι ασχολούνται με τον τομέα αυτό δεν θα πρέπει να πιστεύουν στην «αθώα διάσταση του φύλου» και στο γεγονός ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά σε πράξεις βίας. Η ίδια η ιστορία το έχει αποδείξει άλλωστε.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• 17 Νοέμβρη. Οι προκηρύξεις 1975 – 2002, Κάκτος, Αθήνα, 2002.
• Αντιπληροφόρηση τεύχη 1-11 (1975-1977), πρώτος τόμος, Γραφές, Αθήνα, 2003.
• Αντιπληροφόρηση τεύχη 12-20 (1977-1978), δεύτερος τόμος, Γραφές, Αθήνα, 2003.
• Αντιπληροφόρηση, τεύχη 21-26, (1978-1979), τρίτος τόμος, Γραφές, Αθήνα, 2003.
• Αντωνοπούλου Μαρία Ν., Θεωρία & Ιδεολογία στη σκέψη των κλασσικών της κοινωνιολογίας, Παπαζήση, Αθήνα, 1991.
• Βανγκ Τομ, Η ομάδα Μπααντερ – Μάινχοφ, Η RAF και η ένοπλη πάλη στη Γερμανία, 1963-1993, μετάφρ. Αλεξίου Β. Νίκος, Ελεύθερος Τύπος, 1997.
• Βιδάλη Σοφία, Η τρομοκρατία στην Ιταλία κατά τη δεκαετία του ’70. Εγκληματολογική και σωφρονιστική προσέγγιση, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα, 1997.
• Bonanate Luigi, Διεθνής τρομοκρατία, επιμ. Βασιλείου Θανάσης, μετάφρ. Σιδέρη Ντίνα, Κέδρος, Αθήνα, 2009.
• Δημητράκος Δημήτρης, Η Δημοκρατία και η Ανοιχτή Κοινωνία στην Ελλάδα, στο Κοινωνία και Πολιτική – Όψεις της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας 1974-1994, επιμέλεια Λυριτζής Χρ. – Νικολακόπουλος Ηλ.-Σωτηρόπουλος Δ., Θεμέλιο, Αθήνα, 1996.
• Καρκαγιάννης Αντώνης, Τρομοκρατία και Αριστερά, Πόλις, Αθήνα, 2002.
• Κάτρης Α. Γιάννης, Η Γέννηση του Νεοφασισμού – (Ελλάδα 1960 – 1974), Παπαζήσης, 1974.
• Καφφές Γεώργιος, Κοινωνιολογία της Τρομοκρατίας, Παπζήσης, Αθήνα, 2010.
• Kuum Bjorn, H ιστορία της τρομοκρατίας, επιμ. Γιαννούσης Γιώργος, προλ. Κοροβέησης Περικλής, μετάφρ. Παγκαλιάς Ξενοφών, Εμπειρία Εκδοτική, Αθήνα, 2010.
• Κυριαζή Νότα, Η Κοινωνιολογική Έρευνα – Κριτική Επισκόπηση των Μεθόδων και των Τεχνικών, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003.
• L’Heuillet Helene, Στις πηγές της τρομοκρατίας – από τον κλεφτοπόλεμο στις επιθέσεις αυτοκτονίας, μετάφρ. Παπαδάκη Ρένη, Πόλις, Αθήνα, 2013.
• Meinhof Marie – Ulrike, Γερμανία, Γερμανία… μεταξύ άλλων. Εκθέσεις και πολεμικές, επίμ. Αλεξάτος Νίκος, προλ. Κοροβέσης Περικλής, μετάφρ. Παναγιωτόπουλου Δανάη, Yafka Books, 2010.ΕΣΕΙΣ ΚΑΙΕΣ