Η διαχείριση πλήθους και Βασικές αρχές Ψυχολογίας της μάζας – Β’ μέρος

Στο δεύτερο μέρος του άρθρου θα ασχοληθούμε με τους πάγιους και περιστασιακούς παράγοντες εκδήλωσης συμπεριφορών, τους παράγοντες πρόβλεψης καθώς και για τις ταραχές που μπορεί να προκύψουν από την μαζική παρουσία ανθρώπων.

Δημοσθένης Κ. Παναγιώτου
Ψυχολόγος Βα, ΜΑ
Educator – Safety & Security Expert

Το 1968 ο Ψυχολόγος Nickolas B. Cottrell διατύπωσε μια θεωρία που υποθέτει ότι η απόδοση των ανθρώπων ατομικά, βελτιώνεται όταν συνυπάρχουν με άλλους ανθρώπους, ιδιαίτερα όταν η απόδοση αυτή αφορά σε ενέργειες που δεν είναι σύνθετες ή που απαιτούν ιδιαίτερες ικανότητες. Αυτό κατά τον Κοτρέλ συμβαίνει λόγω της αυξημένης ενεργοποίησης του ατόμου από την παρουσία άλλων ανθρώπων γύρω του, σε μια έμφυτη αντίδραση ανάδειξης κυρίαρχων συμπεριφορών του έναντι των υπολοίπων παρευρισκόμενων και των συμπεριφορών που αυτοί εκδηλώνουν. Στην περίπτωση για παράδειγμα μιας άμεσης και έκτακτης εκκένωσης ενός χώρου οι παρευρισκόμενοι θα κάνουν χρήση όχι της πλησιέστερης απαραίτητα εξόδου κινδύνου αλλά αυτής που είναι πιο οικεία κατά την αντίληψή τους, ακόμα και αν βρίσκεται αντίθετα στη ροή εκκένωσης που ακολουθούν οι πολλοί.
To 1998 το επιστημονικό περιοδικό British Journal of Social Psychology δημοσίευσε μια έρευνα σχετικά με την νωθρή συμπεριφορά που επιδεικνύει ένας άνθρωπος μέσα σε ένα πλήθος, υποθέτοντας ότι ως μέρος του πλήθους αυτού καταβάλλει λιγότερο κόπο και είναι λιγότερο δυναμικός γιατί είναι ανώνυμος, κάτι που αυτόματα σημαίνει ότι αφήνει ευχαρίστως και την πρωτοβουλία της οργάνωσης, της κίνησης και της δυναμικότητας της ομάδας σε κάποιον άλλο, καταλήγοντας τελικά να ρυθμίζεται ένα ολόκληρο πλήθος από ελάχιστα πλην δυναμικά μέλη του.
Το πως ένα πλήθος μπορεί και συμπεριφέρεται με συνοχή αλλά χωρίς να υπάρχει κάποιος προφανώς προγραμματισμένος τρόπος ή και καθοδήγηση εξηγήθηκε από τις ερευνητικές εργασίες του Steve Reicher, ο οποίος από το 1984 έως και 2000 διατείνεται ότι το άτομο ως μονάδα ενός πλήθους δεν απεμπολεί την ατομική του ταυτότητα αλλά την εναλλάσει με μια διαδραστική κοινωνική ταυτότητα. Αυτό κατά τον Ράιχερ σημαίνει ότι ως μονάδες ενός πλήθους τα άτομα δεν χάνουν τον έλεγχο πάνω στις συμπεριφορές τους, αλλά αποσυμπλέκονται από τον ατομικό χαρακτήρα μιας συμπεριφοράς τους και εκδηλώνουν αμέσως μια συμπεριφορά που διαπνέεται από τους όρους και τις αξίες του πλήθους που τους πλαισιώνει, γινόμενοι την ίδια στιγμή τα συνεκτικά στοιχεία της πλήθους που τους φιλοξενεί. Αν το πλήθος βρίσκεται σε μια ποδοσφαιρική συνάντηση τα μέλη του θα αυτοπροσδιορίζονται ως οπαδοί και θα φέρονται με προσδοκόμενο τρόπο, όπως θα φέρονται με αντίστοιχο τρόπο όταν βρεθούν σε μια συναυλία. Κι επειδή η συμπεριφορά των πολλών έχει ισχυρή επιρροή κι εφαρμοστική ισχύ πάνω στις ατομικές συμπεριφορές, πάντα σε ένα πλήθος θα επιβάλλονται οι συμπεριφορές των πολλών επί των λίγων. Ο ίδιος αυτός μηχανισμός που περιγράφουμε παραπάνω επηρεάζει και τον τρόπο που αντιμετωπίζουν οι Αρχές ένα πλήθος, έτσι που αν ένα πλήθος εμφανίζει ήπιες συμπεριφορές θα αντιμετωπιστεί (συνήθως) με ήπιους σχεδιασμούς.

Πάγιοι και περιστασιακοί παράγοντες εκδήλωσης συμπεριφορών
Υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που παίζουν το ρόλο καταλύτη για την εκδήλωση μιας συμπεριφοράς, αφού επηρεάζουν το πόσο ευάλωτο είναι το άτομο στην επιρροή του πλήθους (ως μέρος πάντα αυτού του πλήθους). Οι παράγοντες αυτοί μπορεί να είναι πάγιοι ή περιστασιακοί, στην πρώτη περίπτωση όταν είναι αμετάβλητα στοιχεία του ατόμου και στην δεύτερη όταν η παρουσία τους στο άτομο εξαρτάται από τις συνθήκες, με το φύλο είναι ένας τέτοιος παράγοντας ο οποίος μπορεί να επηρεάσει το πως συμπεριφέρονται τα μέλη ενός πλήθους. Ένα πλήθος αντρών για παράδειγμα ή ένα πλήθος που πλειοψηφούν οι άντρες είναι πιθανότερο να συμπεριφερθεί πιο επιθετικά από ότι ένα πλήθος γυναικών ή ένα πλήθος που πλειοψηφούν οι γυναίκες.

Παράγοντες πρόβλεψης συμπεριφορών του πλήθους
Είναι εφικτό να αξιολογήσουμε πως είναι πιθανό να συμπεριφερθεί ένα πλήθος αν γνωρίζουμε κάποια χρήσιμα στοιχεία:
• Το ύφος και την ποιότητα της ηγεσίας του πλήθους και πιο συγκεκριμένα του ηγέτη του, αφού όσο πιο προβεβλημένο ηγέτη διαθέτει το πλήθος τόσο μεγαλύτερη είναι η ροπή του σε αντικοινωνικές εκδηλώσεις.
• Το οργανωτικό επίπεδο του πλήθους, εκεί που όσο πιο οργανωμένο είναι ένα πλήθος τόσο περισσότερες πιθανότητες έχει να εμφανίσει προσχεδιασμένες αντικοινωνικές δράσεις.
• Το βαθμό συνοχής και ψυχολογικής ομοιογένειας του πλήθους, δηλαδή το πόσο κοινή στοχοθέτηση και συνοχή έχουν τα άτομα που αποτελούν το πλήθος. Σε αυτή την περίπτωση η ευκολότερη ομαδοποίηση επιφέρει ευκολότερες αντιδράσεις στην οποιαδήποτε δράση κάποιας «αντίπαλης» ομάδα, θεσμικής όπως η Αστυνομία ή άτυπης όπως ένα άλλο πλήθος που συνυπάρχει σε κοντινό χώρο.
• Το βαθμό της εκρηκτικότητας και της συναισθηματικής φόρτισης που παρουσιάζει το πλήθος, εκεί δηλαδή που δεν επέρχεται το επιθυμητό προσδοκόμενο αποτέλεσμα και προκαλούνται δυσάρεστες εξελίξεις.

Αναταραχές
Ο άνθρωπος είναι ένα από τα πολλά ζώα που όμως ξεχώρισε λόγω της νοημοσύνης του και του μοναδικού χαρακτηριστικού που έχει, να μαθαίνει δηλαδή γρήγορα από τις εμπειρίες του. Παρόλα αυτά δεν έχει απωλέσει εντελώς ούτε τη ζωώδη φύση του αλλά ούτε και την αγελαία συμπεριφορά του όταν του δίνεται η ευκαιρία και νοιώθει ασφαλής από τις συνέπειες. Υπό την κάλυψη του πλήθους λοιπόν υπάρχει η σοβαρή πιθανότητα της «μετάλλαξης» ενός νομοταγούς πολίτη σε έναν άτακτο και δυνάμει επικίνδυνο ταραξία, αφού κυρίως η ανωνυμία (και άλλα χαρακτηριστικά που είδαμε παραπάνω) ενδυναμώνει τις όποιες προϋπάρχουσες ή νεότευκτες παραβατικές ροπές και τάσεις, με την θεωρία να λέει ότι η ανωνυμία μέσα στο πλήθος προκαλεί στα άτομα την απώλεια της αίσθησης αυτεπίγνωσης, της αυτεπιστασίας, της ατομικής υπευθυνότητας και της ατομικής ταυτότητάς τους. Αυτά οδηγούν στην αποδυνάμωση των ηθικών ενδοιασμών και κάνουν τον άνθρωπο πιο ευπαθή στις «οδηγίες», «προσταγές» ή ροπές του πλήθους, οδηγώντας τον τελικά σε ενέργειες αντίθετες με όσα νόμιζε ότι πιστεύει ή πρεσβεύει μέχρι εκείνη τη στιγμή. Πολλαπλάσια είναι η επενέργεια αυτής της υποστολής στην ηθική ενός ανθρώπου-μέλους ενός πλήθους, όταν οι στιγμές ευνοούν την εξέλιξη μιας τέτοιας απομείωσης, όπως όταν είναι οι συνθήκες φωτισμού δεν είναι επαρκής (υπάρχει σκοτάδι π.χ.), όταν τα πλήθη είναι πιο πολυπληθή αλλά και όταν η απόσταση από την αντίπαλη ομάδα είναι μεγάλη και προσφέρει ικανότητα αντίδρασης σε όποια δράση του «αντιπάλου».
Μια άλλη σοβαρή πιθανότητα που προκύπτει από την ανάλυση των ροπών ενός πλήθους είναι ότι οι άνθρωποι μέσα στο πλήθος παραδειγματίζονται από «ηρωικές» πράξεις προβεβλημένων μελών του πλήθους κι επειδή οι παραβατικές πράξεις φέρουν έναν παραχαραγμένο χαρακτήρα «ηρωικής αντίστασης στο κατεστημένο» επαναλαμβάνονται και καλλιεργούνται τελικά κυρίως παράνομες πράξεις, ενώ είναι πολύ πιθανό ότι από ένα σημείο κι έπειτα υπάρχει και χαρακτήρας ψυχαναγκασμού στην επανάληψη αυτών των συμπεριφορών.
Ο παράγων της τοξίκωσης (της διαδικασίας λήψης ψυχότροπων ουσιών ή αλκοόλ με σκοπό την φυγή από την πραγματικότητα) είναι ένας σημαντικός παράγοντας διαμόρφωσης μιας αντικοινωνικής συμπεριφοράς και είναι βέβαιο ότι όσο μεγαλύτερα ποσοτικά είναι τα επίπεδα τοξίκωσης των μελών ενός πλήθους τόσο μεγαλύτερα είναι και τα επίπεδα επιθετικότητας και βίας που επιδεικνύει το πλήθος αυτό. Η άρση των ηθικών φραγμών που επιβάλλει στον εγκέφαλο η ουσία προκαλεί και συναισθηματική αστάθεια στο σώμα μέσω της ενεργοποίησης του Συμπαθητικού Νευρικού Συστήματος, με το αποτέλεσμα στη δυναμική ενός πλήθους να είναι εμφανές όταν σημαντικό μέρος των μελών του δεν έχουν τον έλεγχο των πράξεών τους, χωρίς να σημαίνει όμως ότι έχουν και μειωμένο ποινικό καταλογισμό των πράξεών τους.
Υπάρχουν φορές που κάποια μέλη ενός πλήθους προσπαθούν να επιβάλλουν την τάξη εντός του λειτουργώντας ως εσωτερικοί τοποτηρητές-φύλακες, καταβάλοντας κάποια μορφή βίας ώστε να απομονωθούν οι εσωτερικές ομάδες που επιθυμούσαν ή προήγαγαν την αντιπαράθεση με τις Αρχές ή με άλλες ομάδες εκτός του πλήθους τους αλλά παρά τον καλοπροαίρετο χαρακτήρα τέτοιων κινήσεων συνήθως δεν αποσοβούνται ούτε έκτροπα και συγκρούσεις.
Πέρα από τους παραπάνω παράγοντες που μπορούν να διαγνωστούν και που μπορούν να εκτρέψουν ένα πλήθος σε επικίνδυνες καταστάσεις για το ίδιο και για την κοινωνία, υπάρχουν και αμέτρητοι αστάθμητοι που μπορούν να δυναμιτίσουν ένα διαχειρίσιμο μέχρι κάποια στιγμή πλήθος:
• Η ακύρωση μιας εκδήλωσης λίγο πριν την προγραμματισμένη ώρα
• Οι ανεπαρκείς οδεύσεις προς το σημείο της εκδήλωσης και η έμφραξη των οδών όλης της περιοχής
• Η έλλειψη επαρκών θέσεων στάθμευσης στο χώρο που προβλέφθηκε ως χώρος στάθμευσης της εκδήλωσης
• Ειδικοί φωτισμοί ή special effects σε συχνότητες και εντάσεις που προκαλούν δυσανεξία ή πόνο στο πλήθος της εκδήλωσης
• Λεκτικές προτροπές σε αναταραχή από τους διοργανωτές ή τους perfomers της εκδήλωσης ή κινήσεις που πυροδοτούν αντιδράσεις από το κοινό
• Ακραία καιρικά φαινόμενα
• Φυσικές καταστροφές όπως ένας σεισμός
• Κακές συνθήκες εξαερισμού σε κλειστό χώρο

Συμπεράσματα

Η παροχή υπηρεσιών ασφάλειας από ιδιώτες αντιμετώπιζε από την επαγγελματική της γένεση τεράστιες προκλήσεις, δυσανάλογες για την πρόχειρη δομή της και δυσεκπλήρωτες κυρίως λόγω της πρόταξης του κέρδους ως αυτοσκοπό, αφού ελάχιστοι υλοποιούσαν αντίστοιχες επενδύσεις σε μέσα και σε ανθρώπους. Από όταν εφαρμόστηκε θεραπεία για αυτή τη συστημική αστοχία δοκιμάστηκαν διάφορα μοντέλα ανάπτυξης, αλλά το πλέον ξεκάθαρο συμπέρασμα από όλη την πορεία μέχρι το σήμερα είναι ότι χωρίς την συμμετοχή της Επιστήμης και τη διαρκή εκπαίδευση του Ανθρώπου-Επαγγελματία τίποτα δεν μπορεί να ολοκληρωθεί, ένα αυταπόδεικτο συμπέρασμα από την εφαρμοσμένη πραγματικότητα αφού αν η λύση ήταν στις μηχανές τα προβλήματα και οι προβληματισμοί θα είχαν εκλείψει με όλη αυτή την τεχνολογία που χρησιμοποιείται πλέον από τη βιομηχανία της ασφάλειας. Και στον λαβύρινθο της διαχείρισης αστικού πλήθους, η λύση δεν είναι ο εξοπλισμός και η εκμάθηση πολεμικών (απαραίτητων) τεχνών, η λύση βρίσκεται κυρίως στην αναβάθμιση των δικτύων πληροφοριών και των τεχνικών ανάλυσης των πληροφοριών αυτών με τρόπο που η διάγνωση να αποτελέσει το κύριο μέσο διαχείρισης μιας αναταραχής πριν ακόμα αυτή ξεσπάσει.