Η διαχείριση πλήθους και βασικές αρχές Ψυχολογίας της μάζας – A’ μέρος

Οι κοινωνίες των ανθρώπων γίνονται μέρα με τη μέρα ολοένα και πιο ετερόκλητες, γεμάτες με διαφορετικότητα για την οποία κανείς δεν είναι ποτέ ολότελα έτοιμος είτε είναι ένα άτομο, μια ομάδα ή ένας θεσμός. Μια από αυτές τις δυναμικές προκλήσεις όσων ασχολούνται με την ασφάλεια των σύγχρονων αστικών κοινωνιών είναι και η διαχείριση αυτής της διαφορετικότητας ώστε να διασφαλίζεται η προστασία ανθρώπων και υποδομών μιας μικρής ή μεγάλης ομάδας, της οικογένειας ή ενός κράτους.

Δημοσθένης Κ. Παναγιώτου

Ψυχολόγος Βα, ΜΑ

Educator – Safety & Security Expert

Το έργο αυτό είναι δυσχερές, γιατί ενώ καλείται να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ατομικές ελευθερίες, ενίοτε στην εφαρμογή του αναγκάζεται να τα καταπατήσει πριν τα προστατέψει. Με αυτήν τη σχιζοφρενική αλήθεια υπόψη, όσοι σχεδιάζουν αλλά και εφαρμόζουν πολιτικές διαχείρισης μαζών σε αστικό περιβάλλον, πρέπει να αναγνωρίζουν το Συνταγματικό δικαίωμα των ανθρώπων αυτών να εκφράζονται, να συγκεντρώνονται, να διαδηλώνουν και να διαμαρτύρονται, σεβόμενοι και τόσες άλλες παράμετρους όπως την εμφάνιση, το φύλο, τη σεξουαλική ταυτότητα, τη φυσική κατάσταση, τη φυλή και τη θρησκεία τους. Και όλα αυτά παραμερίζοντας τις προσωπικές απόψεις, τις πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις και ως σχεδιαστές αλλά και ως εφαρμοστές αυτών των σχεδιασμών, όντες δημιουργοί σε ένα πολυπαραγοντικό και δύσκολο έργο.

Αν και δεν έχουν όλες οι δημόσιες συναθροίσεις παράνομο χαρακτήρα ή παράνομους σκοπούς, για κάθε δημόσια σύναξη πρέπει να έχει προβλεφθεί η παρέμβαση των Αρχών και με τρόπο βέβαια που να σέβεται τα δικαιώματα αλλά και να υπογραμμίζει τις υποχρεώσεις όσων συμμετέχουν. Με αυτό στο μυαλό μια επιτυχής ταυτοποίηση των παράνομων συμπεριφορών που εκδηλώνονται και η παράλληλη απομόνωσή τους πετυχαίνει δυο σημαντικούς στόχους, αφενός να προστατεύει το δικαίωμα στη διαδήλωση και αφετέρου να εφαρμόζει το Νόμο όταν αυτός παραβιάζεται. Μέσα στις βασικές αρχές που πρέπει να διέπουν το σχεδιασμό και την εφαρμογή μέτρων χειρισμού δημόσιων συναθροίσεων, είναι για αρχή η ύπαρξη αποτελεσματικής ηγεσίας, αποτελεσματικού επικοινωνιακού μηχανισμού μεταξύ του επιτελείου και των τακτικών τμημάτων εφαρμογής του σχεδιασμού, αλλά και η καλλιέργεια υγιών διαύλων επικοινωνίας με τους ανθρώπους που θα μαζευτούν, κάτι στο οποίο μπορούν να βοηθήσουν πολύ τα social media με την αμεσότητα και την ταχύτητα μετάδοσης της πληροφορίας. Θεωρώντας σε μια υπόθεση εργασίας ότι συντρέχουν οι παραπάνω προϋποθέσεις, θα πραγματευτούμε τη σημαντικότητα της ανάλυσης του ύφους, της πυκνότητας και του χαρακτήρα του κοινού που θα συναθροιστεί κάτι που μας οδηγεί εν πρώτοις στην κατηγοριοποίηση μιας συνάθροισης σε νόμιμη ή παράνομη, οφείλοντας όμως να δούμε και μια σημαντική λεπτομέρεια που αλλάζει πολλά: ακόμα και μια καθόλα νόμιμη συνάθροιση με ειρηνικούς σκοπούς μπορεί να εμπεριέχει στοιχεία υψηλής επικινδυνότητας, δημιουργώντας ανεξέλεγκτα δεδομένα και καταστάσεις που ανά την Ιστορία έχουν προκαλέσει μεγάλες αναταραχές διεθνώς αλλά και στη χώρα μας.

Σε αυτές τις νόμιμες, παράνομες ή μικτές συναθροίσεις, μαζικού χαρακτήρα ή μικρών ομάδων, ειρηνικού ή δυναμικού χαρακτήρα μπορούμε να εντάξουμε κομματικές ή πολιτικές εκδηλώσεις, ψυχαγωγικές, παρελάσεις όλων των ειδών, αθλητικά γεγονότα, εργατικές διαδηλώσεις, αθλητικά γεγονότα μέσα σε γήπεδα ή σε δρόμους, προωθητικές ενέργειες εμπορικού χαρακτήρα αλλά και μαζικά τροχαία ατυχήματα, σκηνές εγκλήματος ή συμβάντα φυσικών καταστροφών αλλά και θρησκευτικές εκδηλώσεις-διαμαρτυρίες, ένα είδος με ιδιαίτερο χαρακτήρα που θα το βλέπουμε αρκετά συχνά πια στις δυτικές κοινωνίες. Στην αναζήτησή μας θα μπερδευτεί λίγο η έννοια «πλήθος» με αυτή της «μάζας» αλλά θα πραγματευόμαστε το ίδιο πράγμα, έναν ζωντανό πυρήνα ανθρώπων με αιματώδη ιδιοσύσταση.

Στις συναθροίσεις δημόσιου χαρακτήρα η γνώση της ψυχολογίας του ανθρώπου μπορεί να ματαιώσει απώλειες ζωής αλλά και υποδομών, χωρίς τη χρήση αδικαιολόγητης ή υπερβολικής βίας και αυτό θα πραγματευτούμε εδώ, τις βασικές αρχές διαχείρισης πλήθους και πιο συγκεκριμένα μιας μάζας που επέλεξε να βρεθεί σε εκδήλωση.

Η έννοια «μάζα»

Ο ορισμός της έννοιας χάνεται συνήθως στην αποσαφήνιση του είδους της σύναξης που έχει δημιουργηθεί και γι’ αυτό μια γενική προσέγγιση είναι ότι ως «μάζα λογίζεται μια μεγάλη μάζωξη ανθρώπων» ενώ όλες οι εννοιολογικές προσεγγίσεις μιλούν για μετρήσιμο αριθμό ανθρώπων που μαζεύτηκαν σε συγκεκριμένο χώρο και με συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα, έχοντας κοινούς στόχους και επιδεικνύοντας κοινές συμπεριφορές. Μια πρώτη σημαντική διαφοροποίηση είναι ότι ένα πλήθος μπορεί απλά να μοιράζεται τον ίδιο χώρο συνάθροισης χωρίς να υπάρχει ταύτιση απόψεων ή συμπεριφορών (και μιλάμε για ένα φυσικό πλήθος) ή μπορεί να είναι μια μάζα που ταυτίζεται με κάποια οικονομικά, κοινωνικά, ιδεολογικά ή άλλα χαρακτηριστικά και τότε μιλάμε για μια ψυχολογική μάζα. Σημαντικά στοιχεία λαβαίνουμε από:

• Το μέγεθος της μάζας
• Την πυκνότητά της, δηλαδή το πόσο η διασπορά των συμμετεχόντων διαφοροποιείται από την πυκνότητα των ανθρώπων που περνούν τυχαία από το σημείο της συνάθροισης
• Τον χρόνο, δηλαδή την κοινή ή όχι άφιξη της μάζας στο σημείο, την παραμονή της στο σημείο και την κοινή αποχώρηση από τη συνάθροιση,
• Τη συλλογικότητα, δηλαδή το αν τα μέλη της μάζας δείχνουν να φέρουν κοινή κοινωνική ταυτότητα (με το ίδιο ύφος ρουχισμού π.χ.) στόχους (αν π.χ. τα πανώ αναγράφουν κοινού περιεχομένου μηνύματα) κι ενδιαφέροντα (π.χ. αν υπάρχουν πηγαδάκια που αλληλεπιδρούν ή αν οι μετέχοντες στέκουν κι αναμένουν κατά μόνας) και
• Από το αν επιδεικνύουν συναφείς τρόπους συμπεριφοράς παρότι δεν έχουν ξαναβρεθεί μεταξύ τους.

Γι’ αυτό και οι μικρές συναθροίσεις (κάτω απο 20 άτομα) που φέρουν πυκνότητα, βρίσκονται σε συγκεκριμένο χώρο πάνω από μια ώρα και ευαγγελίζονται κοινών στόχων ή ιδεολογίας μπορεί να εμφανίσουν κοινές συμπεριφορές και πρέπει να αντιμετωπίζονται και σε επίπεδο επιχειρησιακού σχεδιασμού ως «μάζα».

Είδη μάζας

Δεν θα βρούμε μια συγκεκριμένη υφή, ύφος ή ένταση που να κωδικοποιείται ως η ταυτότητα ενός πλήθους κι αυτό γιατί κάθε το καθένα φέρει τα δικά του χαρακτηριστικά και συμπεριφορές αλλά είναι πολλή σημαντική η όσο το δυνατόν καλύτερη διάκρισή τους (όταν τίθεται ως στόχος η επιτυχής διαχείριση της μάζας), ενώ έχει ιδιαίτερη αξία και η διαφορική αποσαφήνιση του ύφους των μικρότερων ομάδων που απαρτίζουν ένα πλήθος γιατί ενδέχεται κάθε μια από αυτές να χρειάζεται ιδιαίτερο χειρισμό.

Ο  Alexander E. Berlonghi δημοσίευσε το 1995 μια εργασία του με τίτλο “Understanding and planning for different spectator crowds” με θέμα την διαφορική αποσαφήνιση και την αξιολόγηση διαφόρων ειδών μάζας και στόχο να δώσει ένα εργαλείο διαφορικής διάγνωσης, προσέγγισης και διαχείρισής τους από τις Αρχές. Από αυτή την εργασία προκύπτουν τα παρακάτω έντεκα (11) είδη μάζας κατά Berlonghi:

1. Το πλήθη θεατών: άνθρωποι που πήγαν σε ένα συγκεκριμένο χώρο με σκοπό να παρακολουθήσουν ένα θέαμα ή συμμετείχαν ως θεατές του τυχαία (γιατί βρέθηκαν εκεί κοντά για κάποιο λόγο)
2. Το πλήθος διαδηλωτών: ένα πλήθος με επώνυμη ηγεσία, σε μια οργανωμένη διαδήλωση για κάποιο συγκεκριμένο λόγο, που κινείται, διαμαρτύρεται, βαδίζει σε βήμα
3. Το πυκνό ή αποπνικτικό πλήθος: μια μάζα που λόγω της πυκνότητάς της περιορίζεται σταδιακά εως και σταματά η κινητικότητα των συμμετεχόντων όπου αρχίζουν να ποδοτούνται και να συμπιέζονται άνθρωποι, με αποτέλεσμα σοβαρά ατυχήματα ή και δυστυχήματα.
4. Το βίαιο πλήθος: με χαρακτηριστικά του τις επιθέσεις, την κατατρομοκράτηση ή την εκδήλωση γενικευμένων επεισοδίων σε μια πόλη, η μάζα αυτή δεν επιδεικνύει κανένα σεβασμό στο Νόμο ή στα δικαιώματα των άλλων.
5. Ένα πλήθος που διαφεύγει: όταν οι άνθρωποι σε μια συνάθροιση προσπαθούν να διαφύγουν από έναν υπαρκτό ή όχι κίνδυνο (μια φήμη π.χ.) για τη ζωή τους, ενώ συμπεριλαμβάνεται σε αυτό το είδος και το πλήθος των οργανωμένων εκκενώσεων χώρων ή θεαμάτων.
6. Ένα πλήθος που λεηλατεί, εκεί που η κλοπή, η διάρρηξη και η λεηλασία είναι κίνητρο συμμετοχής και σ’ αυτό το είδος πλήθους συμπεριλαμβάνονται και όσοι σπρώχνουν και τρέχουν να προλάβουν καλές θέσεις σε μια εκδήλωση ή όσοι κάνουν το ίδιο για να πάρουν ένα αυτόγραφο
7. Ένα κινούμενο πλήθος: όπου οι άνθρωποι βαδίζουν και πάνω ή έξω από τα όρια ενός δρόμου και εισέρχονται ή και εξέρχονται σε βοηθητικές του δομές (parkings π.χ.)
8. Ένα εκφραστικό πλήθος: είναι αυτό που τα μέλη του εμπλέκονται ομαδικά σε κάποιο είδος συναισθηματικής έκφρασης όπως π.χ. η ρυθμική κίνηση χεριών, το τραγούδι ή ο χορός
9. Ένα συμμετοχικό πλήθος: αυτό που τα μέλη του συμμετέχουν και στην εκδήλωση που παρακολουθούν, όπως π.χ. οι ίδιοι οι αθλητές ενός αθλητικού γεγονότος
10. Ένα επιθετικό ή εχθρικό πλήθος είναι αυτό που γίνεται λεκτικά επιθετικό απέναντι σε κάποιους που ρυθμίζουν την τάξη στο χώρο ή δίνουν οδηγίες που πρέπει να τηρηθούν, π.χ. προς τους Φύλακες μιας ΙΕΠΥΑ
11. Ένα πλήθος περιορισμένης κινητικότητας, όπου δεν μπορεί να δει ή να ακούσει άμεσα όσα γίνονται στην εκδήλωση και όπου όσοι έχουν άμεση πρόσβαση παίζουν το ρόλο του αγγελιοφόρου κι ενημερώνουν όσους δεν έχουν πρόσβαση

Και όπως αναφέραμε είναι σημαντικό να αποκωδικοποιηθούν και τα υποσύνολα που απαρτίζουν μια μάζα, ένα “brief profiling” όσων ξεχωρίζουν με ομαδοποιημένες συμπεριφορές, όπως για παράδειγμα:

• Οι υποχωρητικοί διαδηλωτές, που επιδεικνύουν πάθος αλλά συμμορφώνονται εύκολα και χωρίς πειθαναγκασμούς
• Οι ελαφρώς εκδηλωτικότεροι διαδηλωτές, που είναι πιο ανυπάκοοι από τους παραπάνω
• Οι πρόθυμοι να διαπράξουν αδικήματα γιατί παρασύρονται εύκολα από άλλους διαδηλωτές που αντιλαμβάνονται πόσο ευάλωτοι κι ευκολόπιστοι είναι και τους «σπρώχνουν» μπροστά
• Οι επαγγελματίες προβοκάτορες, που παρευρίσκονται επιθυμώντας να προκαλέσουν αναταραχές
• Άτομα που δεν είναι διαδηλωτές και εκμεταλλεύονται την περίσταση για δικούς τους λόγους

 Η κίνηση της μάζας στο χώρο

Στην ατομική ψυχολογία και στα Μη Λεκτικά Μηνύματα που εκπέμπει η στάση ενός σώματος εντάσσεται και η κίνηση ενός ανθρώπου στο χώρο, η οποία επιτυγχάνει τη μεταφορά μηνυμάτων με διακριτικότητα και χωρίς ένταση, δηλώνοντας την πρόθεσή του για επικοινωνία, για αποδοχή ή αποστροφή. Στην περίπτωση της κίνησης ενός ατόμου της μάζας στο χώρο εξάγονται εξίσου σημαντικά στοιχεία για αξιολόγηση, με την πάγια ανθρώπινη αρχή για μείωση της ενέργειας που καταβάλλει για να κάνει κάτι να ισχύει ανάλογα κι εδώ, προσπαθώντας στην κίνησή του να μειώσει το χρόνο της, να αποφύγει την κυκλοφοριακή συμφόρηση και να μεγιστοποιήσει την ταχύτητά του. Δεν του αρέσει να κάνει παρακάμψεις ή να κινείται σε αντίθετη κατεύθυνση από αυτή της ροής της υπόλοιπης μάζας και όταν το κάνει συνήθως έπεται η ρίψη αντικειμένων, εκρηκτικών ή η στόχευση συγκεκριμένου στόχου, συνήθως της Αστυνομίας ή των οχημάτων που αυτή χρησιμοποιεί. Η συμμόρφωση με τη ροή της μάζας εξακολουθεί ακόμα και αν φανεί ότι η συγκεκριμένη όδευση έχει υψηλή και πυκνή συγκέντρωση. Αν υπάρχουν πολλές επιλογές όδευσης το άτομο που κινείνται μέσα σε μια μάζα θα επιλέξει την πιο ευθεία και αυτήν που του δίνει το καλύτερο οπτικό πεδίο για όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απόσταση. Υπάρχει πάντα η περίπτωση της επιλογής μιας όδευσης που αποτελεί δέλεαρ λόγω μικρότερης πυκνότητας κόσμου ακόμα κι αν είναι μακρύτερη από κάποια άλλη αλλά συνήθως θα ακολουθήσει την πεπατημένη των πολλών. Σπάνια θα επιλέξει να κινηθεί με το ρυθμό των υπολοίπων ακόμα και σε στιγμές έντασης γιατί θα προτιμήσει το δικό του ρυθμό που του εξασφαλίζει άνεση και ελεγχόμενη καταβολή πόρων, ενώ η απόσταση που θα κρατήσει από άλλους ή από φυσικά εμπόδια κι αντικείμενα θα μικραίνει ανάλογα με την αύξηση της πυκνότητας του πλήθους και άσχετα με το κίνητρο, είτε αυτό είναι μια δωρεάν διανομή διαφημιστικών αναμνηστικών από κάποιους είτε είναι ένα κυνηγητό από τις Αρχές ή από κάποια άλλη υπομάδα. Και όλες οι συμπεριφορές που περιγράφονται παραπάνω δεν είναι αποτέλεσμα μιας στιγμιαίας εκμαθημένης συμπεριφοράς αλλά μιας εξέλιξης, μιμήσεων και δοκιμών της ανεκτικότητας της μάζας, των υπομάδων ή και των Αρχών.

 Στο δεύτερο μέρος της παρουσίασης αυτής θα ασχοληθούμε με τα είδη συμπεριφορών του πλήθους-μάζας καθώς και για τις ταραχές που προκύπτουν από την παρουσία της μάζας.