Ασφάλεια Θαλάσσιων Μεταφορών

Το ζήτημα της ασφάλειας των θαλασσίων μεταφορών παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη χώρα μας, αλλά και γενικότερα, για την παγκόσμια ναυτιλιακή κοινότητα, με σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις.

Το παγκόσμιο εμπόριο εξαρτάται άμεσα από τη διακίνηση εμπορευματοκιβωτίων μέσω θαλάσσης, το οποίο φτάνει στο 90-95% της παγκόσμιας διακίνησης φορτίων.

Περισσότερα από 300 εκατομμύρια εμπορευματοκιβώτια διακινούνται ετησίως από τα κυριότερα λιμάνια του κόσμου. Το 90% του εξαγωγικού και το 41% του εσωτερικού εμπορίου της ΕΕ διακινούνται μέσω θαλάσσης, ενώ το εσωτερικό εμπόριο της Ε.Ε. προβλέπεται ότι το 2010 θα φτάσει το 95%. Τα επόμενα χρόνια και ως το 2010, προβλέπεται αύξηση στην παγκόσμια αγορά διακίνησης εμπορευματοκιβωτίων, κατά 10% ετησίως.

Παράλληλα, ο εμπορικός στόλος ελληνικών συμφερόντων είναι η σημαντικότερη πλοιοκτητική κοινότητα του κόσμου, η οποία ελέγχει το 15,5% της παγκόσμιας χωρητικότητας και το 17,8% της μεταφορικής ικανότητας του παγκόσμιου στόλου. Αξιοσημείωτο είναι, ότι η συνεχής διεύρυνση του στόλου με μεγάλες παραγγελίες πλοίων, αναμένεται στο άμεσο μέλλον να σταθεροποιήσει τη χώρα μας στην κορυφή της παγκόσμιας αγοράς θαλασσίων μεταφορών. Ταυτόχρονα, οι ναυτιλιακές δραστηριότητες αποτελούν την ατμομηχανή της οικονομίας της χώρας μας.
Είναι κατανοητό λοιπόν, ότι το παγκόσμιο εμπόριο εξαρτάται άμεσα από τις θαλάσσιες μεταφορές, καθώς και ότι η ασφάλεια και η θωράκιση των θαλασσίων μεταφορών αποτελούν άμεση προτεραιότητα για να εξασφαλιστεί η εφοδιαστική αλυσίδα παγκοσμίως, ενώ οι συνέπειες στις οικονομίες των χωρών εξαιτίας των έκνομων ενεργειών, είναι πολύ σημαντικές. 

Ο Διεθνής Κώδικας για την Ασφάλεια Πλοίων και Λιμενικών Εγκαταστάσεων (ISPS-International Ship and Port Facility Security Code) και Κανονισμός αριθ. 725/2004 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Μετά το τρομοκρατικό χτύπημα στη Νέα Υόρκη το 2001, η ακτοφυλακή των ΗΠΑ ενίσχυσε δραστικά τα μέτρα ασφαλείας στα λιμάνια της. Ταυτόχρονα, πίεσε κυβερνήσεις για την υιοθέτηση ενός σκληρού κανονισμού ασφάλειας. Η Ε.Ε. αντέδρασε, απειλώντας μάλιστα με κυρώσεις τα κράτη μέλη, που θα υιοθετούσαν τον κανονισμό. Οι ΗΠΑ παρέπεμψαν το θέμα στο Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό (ΙΜΟ). Έτσι, προέκυψε ο κώδικας ISPS με μια ηπιότερη μορφή από αυτή που αρχικά εισηγήθηκαν οι ΗΠΑ.
Ακολούθησε ένας Κανονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (725/2004 για την αντιμετώπιση των κινδύνων, που δημιουργεί η απειλή της τρομοκρατικών ενεργειών στους χώρους των λιμένων και πλοίων), ο οποίος κινείται παράλληλα με τον ISPS. Ο 725/2004, ουσιαστικά ενσωματώνει το τροποποιημένο SOLAS 74 (Διεθνή Σύμβαση για την Ασφάλεια της Ανθρώπινης Ζωής στη Θάλασσα), αλλά και ISPS.
Η εφαρμογή του είναι υποχρεωτική σε όλα τα πλοία και τα λιμάνια των κρατών-μελών του διεθνούς οργανισμού, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα.
Η εφαρμογή της νέας αυτής νομοθεσίας αναμένεται να δημιουργήσει αρκετά προβλήματα, λόγω των εξαιρετικά πολύπλοκων οργανωτικών δομών, με διαδικασίες, αξιολογήσεις και εφαρμογές μέτρων ασφάλειας τόσο για όλη τη λιμενική εγκατάσταση, όσο και για τα πλοία, εμπορικά και επιβατικά. Οι στόχοι του κανονισμού είναι η ευαισθητοποίηση, πρόληψη, αντιμετώπιση και διαχείριση συνεπειών.

Οι βασικές υποχρεώσεις της εφαρμογής του νέου κανονισμού

Συνοπτικά, μπορούμε να αναφέρουμε τις βασικότερες από τις οργανωτικές υποχρεώσεις που επιφέρει ο νέος κανονισμός Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, που είναι:
Α) Διενέργεια Αξιολόγησης της Ασφάλειας της Λιμενικής Εγκατάστασης (ΑΑΛΕ). Η ΑΑΛΕ, έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς από αυτή θα προκύψουν και θα προσδιορισθούν, με βάση τις πιθανές απειλές, τα τρωτά σημεία, οι αδυναμίες, ο απαιτούμενος σχεδιασμός αντιμετώπισης απρόοπτων καταστάσεων και ο προσδιορισμός τρόπων εξάλειψης ή μετριασμού των αδυναμιών. Επίσης, ενσωματώνει όλα εκείνα τα μέτρα, τον εξοπλισμό και το ανθρώπινο δυναμικό, που θα πρέπει ο φορέας διαχείρισης να διαθέτει, προκειμένου να μετριαστεί ο κίνδυνος. Επιπρόσθετα, μέσω των αποτελεσμάτων της, η αξιολόγηση της ασφάλειας θα αποτελέσει ουσιαστικά τη μελέτη για την εκτίμηση του συνολικού κόστους υλοποίησης και γενικότερης συμμόρφωσης της λιμενικής εγκατάστασης στις απαιτήσεις του ISPS. Η ΑΑΛΕ θα πρέπει να υποβληθεί στο ΥΕΝ, για έγκριση.
Η διενέργεια Αξιολόγησης Ασφαλείας Λιμενικής Εγκατάστασης, μπορεί να ανατεθεί σε κάποιον Αναγνωρισμένο Οργανισμό Ασφαλείας (ΑΟΑ), ο οποίος θα πρέπει να είναι πιστοποιημένος και να πληροί ειδικούς όρους και προϋποθέσεις, που αναφέρονται στον ISPS.
Μέχρι τώρα, έχουν πιστοποιηθεί σύμφωνα με το ΥΕΝ, 14 εταιρείες, που είναι ικανές για την εκπόνηση μελετών ασφαλείας λιμενικών εγκαταστάσεων, σύμφωνα με τον ISPS και περιλαμβάνονται στο μητρώο ΑΟΑ.
B) Η κατάρτιση Σχεδίου Ασφάλειας Λιμενικής Εγκατάστασης (ΣΑΛΕ), με βάση την ΑΑΛΕ, που θα καλύπτει τις απαιτήσεις για τη διασύνδεση πλοίου/ λιμένα. Το σχέδιο θα προβλέπει τρία επίπεδα ασφάλειας.
Γ) Ο διορισμός Υπεύθυνου Ασφάλειας Λιμενικής Εγκατάστασης.
Δ) Η ενεργοποίηση σύμφωνα με το Σχέδιο Ασφάλειας Λιμενικής Εγκατάστασης, για την αποτροπή έκνομου συμβάντος, συμπεριλαμβανομένων του ελέγχου πρόσβασης και παρακολούθησης της Λιμενικής Εγκατάστασης, του ελέγχου απαγορευμένων περιοχών, εποπτείας και διαχείρισης των εφοδίων και του φορτίου του πλοίου, καθώς και την εξασφάλιση ότι όλες οι επικοινωνίες για την ασφάλεια, είναι σε ετοιμότητα. Πρέπει να σημειώσουμε ότι τα ίδια περίπου προβλέπονται και για τα πλοία.

Στόχοι και τρόποι επίτευξης

Τα μέτρα πρόληψης έχουν ως σκοπό να αυξήσουν τη δυσκολία μη εξουσιοδοτημένης πρόσβασης και να αποτρέψουν την είσοδο απαγορευμένων όπλων, εμπρηστικών ή εκρηκτικών υλών. Το προσωπικό της εγκατάστασης, πρέπει να είναι προετοιμασμένο να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε πράξη, που απειλεί την ασφάλεια της Λιμενικής Εγκατάστασης ή των πλοίων που δένουν σε αυτή. Η διαχείριση συνεπειών μπορεί να συνδεθεί άμεσα με τη δυνατότητα μιας εγκατάστασης να αποκριθεί κατάλληλα και γρήγορα, προκειμένου να μετριαστούν οι συνέπειες μιας πράξης, που παραβιάζει την ασφάλειά της. Προκειμένου, να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι, η εγκύκλιος αυτή ενσωματώνει διάφορα λειτουργικά στοιχεία.

• Πληροφορίες, που έχουν συλλέγει και αξιολογηθεί, όσον αφορά τις απειλές ασφάλειας και ανταλλαγή τέτοιων πληροφοριών με τους αρμόδιους οργανισμούς των κρατών, που έχουν συναφθεί διακρατικές συμφωνίες.

• Καθιέρωση και διατήρηση πρωτοκόλλων επικοινωνίας για τις Λιμενικές Εγκαταστάσεις και πλοία.

• Αποτροπή ή πρόληψη μη εξουσιοδοτημένης πρόσβασης στις Λιμενικές Εγκαταστάσεις, τις ζώνες περιορισμένης πρόσβασης και τα πλοία που δένουν στην εγκατάσταση.

• Αποτροπή εισόδου μη εξουσιοδοτημένων όπλων, εμπρηστικών συσκευών ή εκρηκτικών υλών στις Λιμενικές Εγκαταστάσεις

• Εγκατάσταση μέσων συναγερμού και επιτήρησης, για αποτελεσματική αντίδραση στις απειλές ασφάλειας ή τα συμβάντα

• Τη διεξαγωγή εκπαίδευσης, γυμνασίων και ασκήσεων, ώστε να εξασφαλιστεί οικειότητα με τα σχέδια και τις διαδικασίες ασφάλειας

• Ρύθμιση για μια έγκαιρη απόκριση του προσωπικού στην επιβολή του νόμου, σε οποιοδήποτε γεγονός.

Για τις λιμενικές εγκαταστάσεις και τα πλοία, προβλέπονται τρία επίπεδα ασφάλειας.
Ως επίπεδο ασφάλειας 1, νοείται το επίπεδο, στο οποίο εφαρμόζονται πάντοτε ελάχιστα ενδεδειγμένα προστατευτικά μέτρα ασφάλειας, δηλαδή η καθημερινή λειτουργία σύμφωνα με τον ISPS, δηλαδή όταν οι πληροφορίες δεν αναφέρουν απειλή. Ως επίπεδο ασφάλειας 2, νοείται το επίπεδο, στο οποίο εφαρμόζονται ενδεδειγμένα πρόσθετα προστατευτικά μέτρα, που προβλέπονται στο Σχέδιο Ασφάλειας Λιμενικής Εγκατάστασης (ΣΑΛΕ) ή του πλοίου (Σχέδιο Ασφάλειας Πλοίου-ΣΑΠ), για μια χρονική περίοδο που υπάρχει αυξημένος κίνδυνος. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, εφαρμόζεται το επίπεδο 3 με περισσότερα μέτρα, που ομοίως προβλέπονται από τον ΣΑΛΕ και ΣΑΠ του φορέα.

Εξοπλισμός και τεχνολογικά μέσα
Για να επιτευχθούν οι λειτουργίες του ISPS, απαιτείται εξοπλισμός υψηλής τεχνολογίας και κόστους. Συνοπτικά, τον περιγράφουμε παρακάτω.
Όλοι οι αρμόδιοι φορείς των κρατών που έχουν συνάψει διακρατικές συμφωνίες, πρέπει να είναι σε θέση να γνωρίζουν την πληροφορία, ανεξάρτητα από τη χώρα ή τη λιμενική εγκατάσταση (επικείμενη ή άμεση απειλή, επίπεδο ασφαλείας, συμβάντα, άρνηση συμμόρφωσης πλοίου, ύποπτες κινήσεις κ.λπ.). Όλες οι πληροφορίες αποθηκεύονται σε βάσεις δεδομένων. Οι πληροφορίες αυτές αφορούν πολλές διαφορετικές λειτουργίες, που υπάγονται σε διαφορετικές διευθύνσεις.
Τα πλοία πρέπει να είναι σε θέση να εκπέμπουν την ταυτότητά τους, τη γεωγραφική θέση τους και την πιθανή απειλή από εγκληματική ενέργεια. Επίσης, πρέπει να γίνεται έλεγχος των επιβατών, των αποσκευών και των φορτίων.
Για να διασφαλιστεί η έγκαιρη πληροφορία, πρέπει να χρησιμοποιηθούν κατάλληλες διατάξεις RADAR επιφανείας, ραδιοαναγνώριση, θερμικές κάμερες και κάμερες ημέρας, που να είναι σε θέση να παρακολουθούν στόχους.. Όλα αυτά πρέπει να αποθηκεύονται σε βάσεις δεδομένων και με ειδικά λογισμικά να είναι σε θέση να μοιράζεται η πληροφορία με άλλες λιμενικές εγκαταστάσεις και συμβαλλόμενους φορείς άλλων κρατών. Πληροφορίες διαθέσιμες, πρέπει να υπάρχουν για την ταυτότητα των επιβατών και των πληρωμάτων των πλοίων.
Από τα κυριότερα μέτρα που εισάγει ο ISPS, είναι ο περιορισμός της προσβασιμότητας σε ευαίσθητους για την ασφάλεια χώρους των λιμενικών εγκαταστάσεων. Δεδομένων των μεγάλων εγκαταστάσεων και του μεγάλου αριθμού εργαζομένων, πρέπει να χρησιμοποιηθούν προηγμένα συστήματα Ελέγχου Διέλευσης (Access Control), που να τηρούν για μεγάλο χρονικό διάστημα, στοιχεία, σε βάσεις δεδομένων.
Οι χώροι των λιμενικών εγκαταστάσεων πρέπει να επιτηρούνται από Κλειστό Κύκλωμα Τηλεόρασης (CCTV). Το CCTV πρέπει να διαθέτει κινούμενες και σταθερές Day&Night κάμερες, που να είναι σε θέση να επιβλέπουν όλες τις εγκαταστάσεις, περιμετρικά και εσωτερικά. Η μετάδοση των σημάτων τους, δεν μπορεί να επιτευχθεί μόνο με οπτικές ίνες, λόγω της πληθώρας των καμερών. Επίσης, στα επιβατικά κυρίως πλοία, πρέπει να λειτουργεί απαραίτητα CCTV.
Σε περιπτώσεις αυξημένου επιπέδου ασφάλειας, γίνεται αναφορά και για έλεγχο των επιβατών, με ειδικά λογισμικά αναγνώρισης προσώπου (Face Recognition). Για να επιτευχθούν τα παραπάνω, πρέπει να χρησιμοποιηθούν δίκτυα LAN και WAN για να αξιοποιείται η πληροφορία που λαμβάνεται ή μεταδίδεται σε άλλους φορείς, εντός ή εκτός της επικράτειας.
Περιμετρικά των εγκαταστάσεων, πρέπει να λειτουργεί περιμετρικό σύστημα συναγερμού με μικροκυματικές ή υπέρυθρες δέσμες ή κατάλληλο καλώδιο, εγκατεστημένο στο φράχτη των εγκαταστάσεων. Σημειώνεται, ότι το ειδικό καλώδιο έχει αρκετές φορές αποτύχει στις περισσότερες εγκαταστάσεις, εξαιτίας του τρόπου λειτουργίας του. Στις εγκαταστάσεις του Πειραιά, η εγκατάσταση παρόμοιου καλωδίου παρήγαγε πολλούς ψευδοσυναγερμούς, εξαιτίας του επιβαρημένου περιβάλλοντος γύρω από το λιμάνι και έχει τεθεί εκτός λειτουργίας.
Ο ISPS εφαρμόζεται σε όλες τις εγκαταστάσεις του λιμένα. Στις εγκαταστάσεις περιλαμβάνονται και οι εμπορευματικοί σταθμοί των λιμενικών εγκαταστάσεων, που η ασφάλειά τους είναι το ακριβότερο και δυσκολότερο εγχείρημα. Τα ογκώδη εμπορευματοκιβώτια, εξαιτίας της πληθώρας και του τρόπου αποθήκευσης, είναι πολύ δύσκολο να ελεγχθούν και αποτελούν πονοκέφαλο για τις αρμόδιες υπηρεσίες. Ήδη, πολυάριθμοι υπάλληλοι απασχολούνται στη διαχείριση των εμπορευματοκιβωτίων και αναμένεται να πολλαπλασιαστούν όταν θα εφαρμοστεί ο έλεγχος. Επίσης, θα πρέπει να ελέγχονται και τα οχήματα που εισέρχονται στις  εγκαταστάσεις. Ο έλεγχος μπορεί να επιτευχθεί με ειδικά μηχανήματα που ακτινογραφούν (X-RAY, GAMA RAY) τα οχήματα ή τα εμπορευματοκιβώτια και είναι σε θέση να ανιχνεύουν όπλα, πυρομαχικά, εκρηκτικές και εμπρηστικές ύλες, ραδιενεργά υλικά, ακόμα και ανθρώπους, που ενδεχομένως κρύβονται μέσα σε αυτά.
Ένας άλλος τρόπος ανίχνευσης εμπορευματοκιβωτίων, είναι η άντληση αέρα από το εσωτερικό τους. Ειδικά φίλτρα κατακρατούν στοιχεία από τον αέρα, που στη συνέχεια αναλύονται. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούν να ανιχνευτούν εκρηκτικές ύλες, εμπρηστικές ύλες και ναρκωτικά. Σημειώνεται ότι με τους παραπάνω τρόπους, ο έλεγχος από το προσωπικό γίνεται διά χειρός, μόνο στα πολύ ύποπτα φορτία.
¶λλος πονοκέφαλος για τις αρχές, είναι η ασφάλεια της θαλάσσιας και υποθαλάσσιας περιοχής. Στο μέλλον, εκτιμάται από σχετικές μελέτες, ότι οι θαλάσσιες και υποθαλάσσιες απειλές αναμένεται να αποτελέσουν τις κύριες απειλές.
Τα συστήματα που είναι ικανά να ανιχνεύσουν στόχους στην ευρύτερη περιοχή των λιμανιών, στην επιφάνεια ή στο βυθό, έχουν και αυτά υψηλό κόστος και χρησιμοποιούν υψηλή τεχνολογία στρατιωτικών προδιαγραφών. Για να επιτευχθεί η ανίχνευση στόχων στην επιφάνεια, χρησιμοποιούνται ραντάρ μέσης ή μικρής εμβέλειας, υψηλής διακριτικότητας, κάμερες θερμικές και ημέρας, με ειδικό εξοπλισμό, που επιτυγχάνουν αυτοματοποιημένες διαδικασίες εντοπισμού, ταξινόμησης και παρακολούθησης πολλαπλών στόχων. Για την υποθαλάσσια περιοχή χρησιμοποιούνται ενεργητικά συστήματα Sonar, μέσης και υψηλής συχνότητας εκπομπής και πολλαπλές συστοιχίες υδροφώνων, τοποθετημένα μόνιμα στο βυθό.
Σε όλα αυτά, πρέπει να προσθέσουμε τις φωνητικές επικοινωνίες μεταξύ όλων των φορέων, των εργαζομένων που εποπτεύουν και των πλοίων. Ο ISPS προβλέπει ρητά την απρόσκοπτη λειτουργία των επικοινωνιών σε όλα τα επίπεδα.

Ποια είναι η κατάσταση σήμερα στη χώρα μας
Υπόχρεοι για υλοποίηση του ISPS είναι τα εμπορικά πλοία διεθνών πλόων, άνω των 500 τόνων γκρός και όλα τα επιβατηγά πλοία διεθνών πλόων, οι λιμενικές εγκαταστάσεις που καταπλέουν τα πλοία αυτά, καθώς και 37 λιμενικά ταμεία. Σύμφωνα με τις νέες αυτές ρυθμίσεις, η χώρα μας θα έπρεπε να είχε συμμορφωθεί σε μια σειρά νέων απαιτήσεων ασφάλειας (επίπεδο ασφάλειας 1) που έπρεπε να τεθούν σε ισχύ την 1η Ιουλίου 2004, χωρίς καμία παράταση.
Στη λίστα του υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας, το οποίο καλείται να πιστοποιήσει την υλοποίηση των νέων απαιτήσεων, περιλαμβάνονται 11 ανώνυμες εταιρείες λιμένων, 43 ιδιωτικές λιμενικές εγκαταστάσεις, καθώς και 37 λιμενικά ταμεία, που καλούνται να εφαρμόσουν τον ISPS.
Είναι λοιπόν εμφανές, ότι το ιδιαίτερα υψηλό κόστος υλοποίησης των μέτρων είναι δυσβάσταχτο και σε αρκετές περιπτώσεις ξεπερνά ακόμη και τα ετήσια έσοδα των φορέων, που καλούνται να υλοποιήσουν τον ISPS. Το θέμα της χρηματοδότησης είναι το ανυπέρβλητο εμπόδιο για το ΥΕΝ.
Ανοικτό παραμένει το θέμα της εφαρμογής των μέτρων σε λιμάνια, που δεν εξυπηρετούν πλοία διεθνών πλόων όλο το χρόνο, αλλά περιστασιακά. Η εφαρμογή θα εξαρτηθεί από την εκτίμηση της επικινδυνότητας που θα προκύψει, μετά τη διενέργεια αξιολόγησης της ασφαλείας τους. Εδώ τίθεται και το ερώτημα της καταλληλότητας των λιμανιών, που δέχονται κρουαζιερόπλοια. Εάν ερμηνευτούν οι κανονισμοί, υπόχρεα της εφαρμογής του κανονισμού θα είναι πολλά λιμάνια της χώρας, αντί των 11 που προβλέπει το ΥΕΝ. Παρόλα αυτά, δεν έχει ακόμα προκηρυχθεί σχετικός διαγωνισμός για την εκπόνηση σχετικών μελετών. Θεωρητικά, διατηρούμε επίπεδο ασφάλειας 1, ευτυχώς λόγω των εγκαταστάσεων συστημάτων ασφαλείας που έγιναν για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Οι «κακές γλώσσες» αναφέρουν ότι σχεδόν τίποτα δεν λειτουργεί. Την άποψη αυτή ενισχύουν περιστατικά, όπως αυτό της επιχείρησης εντοπισμού των ληστών του καταστήματος τράπεζας στη Δραπετσώνα, στις αρχές του 2006, οι οποίοι υποτίθεται ότι είχαν κρυφτεί σε πλοίο.
Όλοι περιμένουν με ενδιαφέρον τις σχετικές μελέτες των ΑΟΑ, που ακολούθως θα εγκρίνει το ΥΕΝ, για να διαπιστώσουμε ποια από αυτά τα μέτρα θα εφαρμοστούν.
Συνοψίζοντας, για την ασφάλεια των θαλασσίων μεταφορών προβλέπονται από τον ISPS η αποτελεσματική διοίκηση και έλεγχος, μέσα από πολύπλοκες λειτουργίες, διαδικασίες και αρμοδιότητες για την ασφάλεια της θαλάσσιας και υποθαλάσσιας περιοχής, την περιμετρική ασφάλεια και επιτήρηση, τον έλεγχο εμπορευμάτων και επιβατών και τη συλλογή και αξιολόγηση της πληροφορίας, μέσω των διατηρουμένων βάσεων δεδομένων.