Μονογραφία για τη ψυχολογία της στάσης του σώματος

Βρισκόμαστε στο δεύτερο μέρος της Μονογραφίας για την Ψυχολογία της Στάσης του Σώματος και πλέον θα πραγματευτούμε λεπτομέρειες που φεύγουν από τα γενικά αλλά αναγκαία στοιχεία που προσεγγίσαμε στο πρώτο μέρος.

Δημοσθένης Κ. Παναγιώτου

Ψυχολόγος Ba, MA

Εκπαιδευτής Ασφάλειας ΕΟΠΠΕΠ

Safety & Security Expert-Consultant

Έννοιες παράλληλες που δεν πρέπει να σας μπερδέψουν είναι ότι η Στάση του Σώματος και το σώμα το ίδιο παράγει μηνύματα χωρίς την ύπαρξη του Λόγου, σε ελεύθερα ή τυποποιημένα πρότυπα που περιμένουν να τα εγκλωβίσουμε και που ονομάζονται Μη Λεκτικά Μηνύματα.

Τα Μη Λεκτικά Μηνύματα (ΜΛΜ) είναι δομικό τμήμα της επικοινωνίας των ανθρώπων σε μια κοινωνία, η οποία ορίζεται από τους κοινωνικούς κανόνες, τους Νόμους και την ηθική της εποχής και κράτους που ζει ο καθένας. Ως προς την πηγή προέλευσής τους, τα ΜΛΜ χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:

Τα ασυνείδητα μηνύματα, που είναι αυτά τα οποία εκπέμπονται ως αποτέλεσμα της ενεργοποίησης των κατώτερων μερών του εγκεφάλου και δεν ελέγχονται  αλλά συνιστούν εκούσια αντίδραση σε ένα εξωτερικό ερέθισμα, π.χ. η διαστολή της κόρης του ματιού ενός σεξουαλικά ερεθισμένου ατόμου.

Τα μερικώς συνειδητά, όπως τα ρούχα που επηρεάζουν μεν την εικόνα μας – και αυτό είναι το συνειδητό κομμάτι του μηνύματος, ενώ είναι άγνωστο το γιατί επηρεάζουν την εικόνα μας – το μη συνειδητό κομμάτι του μηνύματος.

Τα πλήρως συνειδητά, αυτά που δηλαδή που μπορούν να γίνουν αντικείμενο μάθησης, να καλλιεργηθούν και να διδαχθούν ως υποκριτικό μάθημα, π.χ. η Υποκριτική στη Νομική Σχολή.

Το ψέμα και οι διαρροές της αλήθειας

Όταν γίνεται συνειδητή προσπάθεια να καλυφθεί ένα ψέμα, εμφανίζονται οι διαρροές της αλήθειας. Αυτό συμβαίνει γιατί ευνοούνται οι εκδηλώσεις αυθόρμητων και όχι υποκριτικών εκδηλώσεων: Π.χ. είναι εύκολο να υποκριθούμε πως είμαστε κουρασμένοι ή απογοητευμένοι, ενώ είναι πολύ δύσκολο να πράξουμε ακριβώς το αντίθετο. Αυτό συμβαίνει γιατί υπό πίεση ενεργοποιούνται τα κατώτερα μέρη του εγκεφάλου μας, αναλαμβάνοντας ηγετικό ρόλο στον έλεγχο της έκφρασής μας. Οι μηχανισμοί που ενεργοποιούν αυτά τα κέντρα δεν ελέγχονται, με αποτέλεσμα και οι λειτουργικές αποδείξεις της ενεργοποίησής τους να μη μπορούν να ελεγθούν, εκφράζοντας έτσι με τη στάση του σώματος τα πραγματικά συναισθήματα της στιγμής. Στην όποια ηθελημένη προσπάθεια για απόκρυψη της αλήθειας, εμφανίζονται κινήσεις όπως:

• Τρόμος στα χέρια (τρέμουν τα χέρια)
• Αστάθεια φωνής
• Κοκκίνισμα προσώπου
• Υπερβολική εφίδρωση
• Ένταση στους μύες

Γενικά, όταν επιχειρείται απάτη

1. Οι κινήσεις χάνουν τη  χαλαρότητά τους και γίνονται πιο μηχανικές. Είναι αυτό που αντιλαμβάνονται κάποιοι από «διαίσθηση», ότι κάποιος τους φαίνεται ύποπτος από τις κινήσεις του.
2. Αυτός που λέει ψέματα, μπαίνει αυτόματα και στη θέση αυτού που θα υποστεί συνέπειες από το ψέμα που τυχόν αποκαλυφθεί.

Επίσης, ακόμα και όσοι υποκρίνονται τέλεια το ρόλο τους πάντα μπορούν να αποκαλυφθούν μέσα από μη λεκτικά κανάλια, π.χ. όταν κουνάνε πολύ έντονα το πόδι τους κάτω από το τραπέζι πιστεύοντας πως δεν τους βλέπουν, εκπέμποντας έτσι αντιφατικά μηνύματα σε σχέση με τη τέλεια ήρεμη έκφραση που υποδύονται στην κατά πρόσωπο επικοινωνία.

Διαίσθηση: μύθος ή πραγματικότητα;

Είμαι από αυτούς που υποστηρίζουν πως δεν υπάρχει διαίσθηση, αφού στην πραγματικότητα πρόκειται για την ικανότητα κάποιων να αποκωδικοποιούν λεπτομερώς τα ΜΛΜ: Αυτό που πραγματικά συμβαίνει είναι πως κάποια συγκεκριμένα βιώματα αυτών των ανθρώπων, τους επέβαλαν την όξυνση της αντίληψης για όσα συμβαίνουν γύρω του, μαθαίνοντάς τους τελικά να ερμηνεύουν ταχύτατα και με ακρίβεια τα ΜΛΜ που υπάρχουν γύρω τους, με αποτέλεσμα αυτή η ταχεία αποκωδικοποίησή τους να τους αποκαλύπτει και την πραγματική εικόνα μιας κεκαλυμμένης κατάστασης.

Η γυναικεία διαίσθηση και τα αποτελέσματά της που «βασανίζουν» τους άντρες δεν είναι μύθος, απλά δεν είναι αυτό που φαίνεται, δεν υπάρχει κάτι το μαγικό: ο μητρικός ρόλος και η ενασχόληση με τη φροντίδα ενός μωρού, το οποίο δε μπορεί να μιλήσει τους πρώτους μήνες της ζωής του, τις αναγκάζει να αποκωδικοποιούν τα ΜΛΜ με τα οποία επικοινωνεί το παιδί, αυτά που χρησιμοποιεί για να ενημερώσει για την ανάγκη κάλυψης των ζωτικών του αναγκών, ενώ την ίδια στιγμή εκφράζει και τη συναισθηματική του κατάσταση αλλά και καλλιεργεί τις επικοινωνιακές του δυνατότητες.

Η είσοδος σε ένα νέο περιβάλλον

Η εικόνα μας όταν εισερχόμαστε σε ένα νέο χώρο έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί έρευνες έχουν αποδείξει πως αν η πρώτη εντύπωση που δίνουμε για το άτομό μας είναι εσφαλμένη, είναι αυτή εντύπωση που θα ακολουθεί το άτομό μας και στο μέλλον. Αν λοιπόν η πρώτη εντύπωση που δώσουμε είναι καλή είναι ευκολότερο να συντηρήσουμε την εικόνα μας στο μέλλον, για την ακρίβεια πολύ ευκολότερο από το αντιστρέψουμε μια αρνητική πρώτη εντύπωση για το άτομό μας. Επειδή λοιπόν δε μπορούμε να μπούμε σε ένα χώρο, να σταθούμε στη μέση της αίθουσας, ανεβασμένοι σε μια καρέκλα και να αυτοπαρουσιαστούμε μεγαλόφωνα, φροντίζουμε όλα όσα θα θέλαμε να πούμε να τα εκφράσουμε αυτοπαρουσιαζόμενοι μέσα από τα ΜΛΜ που μπορούμε να εκπέμψουμε, μέσω της ενδυμασίας μας, της ποιότητάς της, των αξεσουάρ μας, της ποιότητάς τους, των χρωμάτων που έχουν τα παραπάνω, του μακιγιάζ μιας γυναίκας και πολλών άλλων. Η αυτοπαρουσίαση ενός ανθρώπου μπορεί να μεταφέρει ευαίσθητες πληροφορίες για αυτόν, όπως τις διαθέσεις και τις φιλοδοξίες του, τη συγκατάβαση ή την αντιρρησία του, την πραότητα ή την οξύτητά του κ.α.

Το πρόσωπο και οι εκφράσεις του

Το πρόσωπο είναι το κέντρο της κοινωνικής μας αλληλεπίδρασης και χωρίς αυτό δεν έχουμε κοινωνική παρουσία αλλά αποτυγχάνουμε και στη δημιουργία σχέσεων. Πρόκειται για το πλέον αποκαλυπτικό κανάλι της μη λεκτικής μας επικοινωνίας, αφού μέσω των εκφράσεων που παίρνει είναι δυνατή η οικουμενική επικοινωνία με ανθρώπους διαφορετικής κουλτούρας, πολιτισμού, γλώσσας και όποιας άλλης ανυπέρβλητης (με την πρώτη ματιά) δυσκολίας. Οι εκφράσεις του χωρίζονται σε αυθόρμητες που δεν ελέγχονται και είναι ίδιες σε όλο τον πλανήτη και υποκριτικές τις οποίες μαθαίνουμε και είναι διαφορετικές από άνθρωπο σε άνθρωπο. Οι εκφράσεις του προσώπου μπορούν να αναδείξουν εύκολα έξι (6) συγκινησιακές καταστάσεις του ανθρώπου: τη χαρά, τη θλίψη, την αηδία, το θυμό, το φόβο και την έκπληξη.

Το βλέμμα και τα χαρακτηριστικά του

Στους πολιτισμούς του κόσμου ένα βλέμμα μπορεί να σημαίνει διάφορα και να ορίζει διαφορετικές μεταξύ τους καταστάσεις, ενώ ενίοτε ορίζει καταλυτικά και τις σχέσεις μέσα στις κοινωνίες. Στην Ινδία, η κοινωνική θέση του καθενός, η Κάστα δηλαδή που ανήκει, ορίζει και ποιον μπορεί να κοιτάξει κάποιος ή όχι, με ποινή άγριου ξυλοδαρμού, ενίοτε και θανάτωσης αν παραβεί τον κανόνα. Οι Ισλαμιστές δεν επιτρέπουν να κοιτούν οι άντρες τις γυναίκες, ενώ οι Βορειοευρωπαίοι εκλαμβάνουν ως απειλή το συνεχές και διερευνητικό βλέμμα. Οι ¶ραβες επειδή αρέσκονται να κοιτούν στα μάτια το συνομιλητή τους, θεωρούν προσβολή το να φοράει αυτός γυαλιά όταν του μιλούν. Οι Βούλγαροι όταν λένε εις υγείαν, απαιτούν να τους κοιτάνε στα μάτια, αλλιώς η προσβολή είναι μεγάλη. Τα χαρακτηριστικά του βλέμματος είναι η διάρκειά του, η αμοιβαιότητα στην ανταλλαγή, η έκφρασή του, το μέγεθος διαστολής της κόρης, η συχνότητα που ανοιγοκλείνουν τα βλέφαρα και η κατεύθυνση του βλέμματος όταν διακόπτεται η οπτική επαφή.

Οι δραστηριότητες μετάθεσης

Όταν ο άνθρωπος βιώνει ένα συναίσθημα προβαίνει σε κινήσεις οι οποίες έχουν αντικείμενο τον ίδιο και έχουν σκοπό την απελευθέρωση από την ένταση που του προκαλεί ένα εξωτερικό ερέθισμα. Είναι η σωματοποίηση του άγχους, η οποία όπως είπαμε παραπάνω έχει να κάνει ή με τις συνέπειες που περιμένουν το άτομο από την αποκάλυψη του ψεύδους του ή (κάποιες φορές) με την ενδεχόμενη κοινωνικοπάθειά του και την παθολογία που αυτή σημαίνει. Κάποιοι παίζουν με τα δάκτυλα, τα μαλλιά τους, σκουπίζουν το πρόσωπό τους ή κάνουν άλλες νευρικές κινήσεις χωρίς προφανή λόγο, ενώ έχει παρατηρηθεί πως σε στιγμές φόρτισης και έντασης, οι άνθρωποι αγγίζονται πολύ περισσότερο.

Η κίνηση και ο προσανατολισμός του σώματος στο χώρο

Η αρχέτυπη συμπεριφορά της προσαρμογής του σώματος σε θέση που να δηλώνει δύναμη και υπεροχή, ακολουθεί την εξελικτική διαδικασία όλων των ζώων του πλανήτη. Στο ζωικό βασίλειο, ο χαμένος της αναμέτρησης δηλώνει με τη στάση του σώματός του την υποταγή του αλλά και την ετοιμότητά του να δεχθεί τον ορισμό της μοίρας του από το νικητή. Κινούμενος στο χώρο ένας άνθρωπος επιτυγχάνει τη μεταφορά μηνυμάτων με διακριτικότητα και χωρίς ένταση. Δηλώνει πρόθεση για επικοινωνία, αποδοχή ή αποστροφή. Κινούμενοι προς το μέρος κάποιου, δηλώνουμε εν πρώτοις την επιθυμία να επικοινωνήσουμε κι αν βρούμε πρόσφορο έδαφος, ανταλλάσσονται τα πρώτα βλέμματα που συνδυαζόμενα με τον προσανατολισμό των σωμάτων και των εκφράσεων του προσώπου, δηλώνουν διακριτικά τις θετικές διαθέσεις των εμπλεκομένων. Αν το 2^ο μέρος δεν επιθυμεί την επικοινωνία, δίνει άλλη κλίση στο σώμα του και με την αποστροφή του βλέμματος, δηλώνει διακριτικά μεν αλλά με σαφήνεια την άρνησή του. ¶νθρωποι που προβάλλουν το στήθος και τοποθετούν σχεδόν κάθετα τη σπονδυλική τους στήλη, διεκδικούν επιβεβαίωση, μια θέση ή μια επιβράβευση. Όσοι προσπαθούν να καταλάβουν περισσότερο χώρο από όσο χρειάζονται, μιλούν μεγαλόφωνα και κάνουν μεγάλες δρασκελιές με τα χέρια ανοιχτά, είναι ανασφαλείς και προβάλλουν μια ψεύτικη εικόνα. Όσοι έχουν σκυμμένο το κεφάλι και τους ώμους προδίδουν υποταγή, ενώ όσοι διατηρούν σταθερά γυρισμένη την πλάτη ή αποφεύγουν την οπτική επαφή δηλώνουν την αντιπάθειά τους.

Μια επιτυχημένη αποκωδικοποίηση των ΜΛΜ της Στάσης του Σώματος

Ο γράφων διατέλεσα Υπεύθυνος Ασφαλείας μεγάλου οργανισμού στο λιανεμπόριο και η ιστορία που ακολουθεί είναι πραγματική. Κλήθηκα στο τηλέφωνο από τους υφισταμένους μου κάποιο μεσημέρι του 2011 και μου ζητήθηκε να μεταβώ εσπευσμένα στο κατάστημα, ενώ εκτός από την άμεση λεκτική προτροπή του καλούντος και η φωνή του ακροβατούσε στα όρια του πανικού και της αποδιοργάνωσης. Τον καθησύχασα καθώς ήδη ξεκινούσα προς τα εκεί, ενώ καθ’ οδόν ενημερώθηκα για το πρόβλημα: λίγο πριν το τηλεφώνημα, ένας άγνωστος κατευθύνθηκε προς τα ταμεία στο βάθος του καταστήματος και απευθυνόμενος σε μια υπάλληλο, έκανε ερωτήσεις όπως «που φυλάσσονται τα λεφτά, έχετε πολλά λεφτά εδώ, πότε γίνονται οι χρηματαποστολές» ενώ αποχώρησε σε συνολικό χρόνο που δεν υπερέβαινε τα τέσσερα λεπτά από την ώρα που μπήκε στο χώρο του καταστήματος. Φτάνοντας κατευθύνθηκα στο control room όπου με τους υφιστάμενούς μου βοηθούς κατέφυγα στο αρχείο του cctv που θα μου έδινε την εικόνα του αγνώστου. Ο άγνωστος άντρας, περίπου 35 ετών, περπατούσε με τα πόδια ανοιχτά και ελαφρώς σκυμμένος μπροστά ενώ τα χέρια του διαρκώς ακουμπούσαν τον κορμό του, με κινήσεις που πέρα από δραστηριότητες μετάθεσης αναδείκνυαν και την πιθανότητα αναζήτησης αντικειμένου φαντάσματος (που πιθανώς δεν είχε μαζί του τη στιγμή εκείνη αλλά που έχει συνηθίσει να το φέρει για μακρύ χρονικό διάστημα, ενώ ο αποχωρισμός του από αυτό έχει συμβεί πριν λίγο χρόνο και δεν τον έχει συνηθίσει). Η κλίση των χεριών (παλάμης, βραχιόνιου, ωλένη-κερκίδα και μετακάρπιων) κατά την αναζήτηση του αντικειμένου-φαντάσματος ήταν τέτοια που προσομοίωνε την άφεση του όπλου από μια πλάγια τοποθετημένη θήκη. Ο χώρος που καταλάμβανε με τα χέρια του έδινε την εικόνα ανθρώπου που έχει διαχειριστεί (ή διαχειρίζεται) εξουσία την οποία όμως δεν ήταν σε θέση να αξιοποιήσει επαρκώς, αφού η γενική του εικόνα αναδείκνυε στοιχεία έντονου άγχους και την αίσθηση ότι «δεν πίστευε» ή δεν μπορούσε να διαχειριστεί σωστά το ρόλο του. Τοποθετήθηκα δημόσια προς τους υφισταμένους μου, λέγοντας ότι ο άνθρωπος αυτός έχει μακρά σχέση με όπλα, είναι μέρος της δουλειάς του αλλά για κάποιο άγνωστο λόγο δε φέρει πλέον το όπλο μαζί του. Η βοήθεια ήρθε από τον Αστυνομικό Διοικητή της πόλης ο οποίος βρισκόταν στο κατάστημα για αναψυχή και σύντομα βρέθηκε μαζί μου στο CR, μήπως και ο άγνωστος ήταν σεσημασμένος ή γνώριμος της ΕΛ.ΑΣ. Το αίνιγμα λύθηκε, όταν μου είπε πως ο άγνωστος ήταν εν ενεργεία αστυφύλακας που του αφαιρέθηκε το όπλο λόγω ψυχολογικών προβλημάτων.

Συμπεράσματα

Η ορθή αποκωδικοποίηση των ΜΛΜ που προσφέρει απλόχερα η παρατήρηση της Στάσης του Σώματος μπορεί να δώσει τόσες πληροφορίες όσες χρειάζονται για την θετική έκβαση μιας ασταθούς, ουδέτερης ή αρνητικής κατάστασης. Μια διαρκής και ανυποχώρητη προτροπή προς όσους αντιλαμβάνονται ή επιζητούν τη χρηστικότητα της γνώσης του όπλου που μπορεί να τους ενεχειρίσει η γνώση της Ψυχολογίας της Στάσης του Σώματος, είναι να εκπαιδευτούν από Ειδικούς ώστε να μπορέσουν να χρησιμοποιήσουν την αμφισημία, τον αυθορμητισμό και την ανεξέλεγκτη φύση των ΜΛΜ ως το απόλυτο εργαλείο σε ένα περιβάλλον διαρκώς αυξανόμενων και συνθετότερων κινδύνων.