Μια Μονογραφία στην Ψυχολογία της Στάσης του Σώματος

Είναι μάλλον στην ανθρώπινη φύση από τη μέρα που περπάτησε πάνω στη γη να θέλει να μάθει τί σκέφτεται ο άνθρωπος που έχει απέναντί του. Πάντα ήταν λοιπόν και πάντα θα είναι σημαντικό να μάθει κανείς να «διαβάζει» τους ανθρώπους και είναι μια από τις πιο σημαντικότερες δεξιότητες που μπορεί να έχει κάποιος στην κοινωνική του ζωή.

Δημοσθένης Κ. Παναγιώτου

Ψυχολόγος Ba, MA

Εκπαιδευτής Ασφάλειας

Safety & Security Expert-Consultant

 Ό,τι και αν ενδιαφέρει τον καθένα, αναζήτηση επαγγελματικής επιτυχίας, πραγματικής φιλίας, αληθινού έρωτα, επιτυχημένου ρόλου ως γονέας ή όποιου άλλου ρόλου θέλει ή πρέπει να παίξει στην κοινωνική του καθημερινότητα, η αποκωδικοποίηση ανθρώπων δίνει τη δυνατότητα ορθών επιλογών ενώ θεμελιώνει στη ζωή των άλλων έναν σημαντικό χώρο και ρόλο, τον οποίο δύσκολα θα τον αφαιρέσει κάποιος άλλος. Δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι κάνοντας εξάσκηση στο να αποκωδικοποιούμε τους άλλους δίνει κάποια στιγμή τη δυνατότητα να μπορεί να αντιλαμβάνεται κάποιος τα εσωτερικά κίνητρα, τις επιθυμίες και ενίοτε τις σκέψεις τους, σε βαθμό που μπορούμε να μιλάμε για οριακή παραβίαση της ιδιωτικότητάς τους.

Για όσους έχουν ρόλο στην παροχή υπηρεσιών ασφάλειας, από όποιο μετερίζι κι αν προσφέρουν έργο, η ανάγκη να «διαβάζουν» άλλους ανθρώπους είναι σχεδόν επιτακτική αφού η μεγαλύτερη απειλή που έχει να αντιμετωπίσει ένας στόχος, εφαρμόζεται άμεσα ή σχεδιάζεται από έναν άνθρωπο. Η γνώση της στάσης του σώματος σε ένα face to face λεκτικό ή βίαιο conflict φέρει την αξία της όχι σε χρυσό αλλά στο ακριβέστατο αντίμετρο που χρειάζεται κάποιος για να γύρει την πλάστιγγα της κατάστασης προς όφελός του.

Σε αυτές τις γραμμές, θα γίνει μια Επιστημονική προσπάθεια να εισέλθετε σε όλο το εύρος της Τέχνης της αποκωδικοποίησης ανθρώπων που δεν την ονομάζω καθόλου τυχαία Τέχνη, αφού πρόκειται για μια δεξιότητα που δίνει τη δυνατότητα να «δώσετε στη ζωή σχήμα» όπως λέει ο Shakespeare, αφού τα νοητά, ακατανόητα και εσωτερικά μπορούν να γίνονται κατανοητά και δημόσια. Στην προσπάθεια αυτή θα παρουσιαστούν όλοι οι απαραίτητοι σταθμοί που απαιτεί αυτή η γνώση, με τρόπο που δεν θα αλλοιώνεται με ουδένα τρόπο η Επιστημονικότητα του θέματος αλλά που ούτε θα εξαντλεί μέσα σε δαιδαλώδεις «επιστημονικότητες» που θα κουράζουν.

Το σώμα και η βιολογία του

Ο εγκέφαλός μας, ο μέγας και θαυμαστός αυτός άγνωστος. Πρόκειται όχι μόνο για το κέντρο των βιολογικών λειτουργιών του ανθρώπου αλλά και όπως λένε τελευταία δεδομένα ερευνών, το όργανο που μάθαμε να ονομάζουμε ΨΥΧΗ: επειδή η θρησκεία μας (και άλλες ίσως) θεωρεί τη Ψυχή κάτι διαφορετικό και ανώτερο, εδώ έξω από θρησκευτικές απόψεις ή ιδιαίτερες πεποιθήσεις θα πρέπει να αναφέρω πως χωρίς τη λειτουργία του εγκεφάλου παύει η καθημερινότητά μας και γινόμαστε μια μάζα αδύναμη να κάνει και τις απλούστερες ενέργειες που απαιτεί η αυτοσυντήρηση. Μια κατάσταση που αποδεικνύει τη σημαντικότητα που φέρει ο εγκέφαλος για τον άνθρωπο είναι το κώμα, όπου ενώ όλο το σώμα μπορεί και λειτουργεί όπως θα έπρεπε υπό φυσιολογικές συνθήκες, η αδυναμία του εγκεφάλου να ανταπεξέλθει στο συντονισμό των λειτουργιών του σώματος, καθιστά τον άνθρωπο «φυτό».

Η δομή του είναι χαρτογραφημένη πλήρως αλλά οι περισσότερες λειτουργίες είναι στη διαδικασία της αποκωδικοποίησης ως μηχανισμοί. Υπάρχουν θεωρητικές σχολές που λένε ότι υπάρχουν εστιασμένα ανώτερα φλοιϊκά κέντρα πάνω σε αυτόν, υπεύθυνα για συγκεκριμένες νοητικές και συναισθηματικές λειτουργίες και πως η καταστροφή τους επιφέρει βλάβες στην εκδήλωση των συγκεκριμένων λειτουργιών (βλάβη στο κέντρο της μνήμης = βλάβη στην ανθρώπινη μνήμη και σε όσα ο άνθρωπος «κρύβει» εκεί μέσα) του ανθρώπινου σώματος και άλλες θεωρητικές σχολές που απορρίπτουν τη θέση αυτή, εντοπίζοντας την ύπαρξη των λειτουργιών ακόμα και μετά την καταστροφή των συγκεκριμένων αυτών κέντρων. Ο γράφων πιθανολογεί πως η αλήθεια βρίσκεται μάλλον στη δεύτερη επιστημονική τάση, της οποίας ένα πολύ σαφές τεκμήριο είναι το πόνημα του Prof. Israel Rosenfield, Η εφεύρεση της μνήμης (κυκλοφορεί και στα Ελληνικά).

Το Νευρικό Σύστημα (ΝΣ)

Αν ο εγκέφαλος δημιουργεί, οι δημιουργίες αυτές ρυθμίζονται και ελέγχονται ως προς τη σωστή και αρμονική λειτουργία μεταξύ του από ένα πλέγμα δρόμων που συντελούν το Νευρικό Σύστημα (ΝΣ). Χωρίζεται κι αυτό σε δυο μεγάλα κομμάτια, για να επιμερίζεται το έργο:

Το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ). Αν μέσα στον εγκέφαλο συμβαίνουν θαυμαστά έργα πώς γίνονται γνωστά στον κόσμο και παρουσιάζονται στην καθημερινότητά μας; Πώς φτάνει ο λόγος, η σκέψη, η βάδιση ή όποιο άλλο έργο του εγκεφάλου μας εκεί έξω, ώστε να το δουν οι γύρω μας; Ο δρόμος που τα μεταφέρει, το δίκτυο μέσω του οποίου όλα αυτά φτάνουν από το κεφάλι στον έξω κόσμο λέγεται Κεντρικό Νευρικό Σύστημα, το οποίο αφορά στις φυσικές και αισθητικές λειτουργίες που συμβαίνουν πάνω από το κατώφλι της συνείδησης.

Το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα (ΑΝΣ). Mας ενδιαφέρει ιδιαίτερα γιατί επηρεάζει και ίσως δημιουργεί τη Στάση του Σώματος, λειτουργεί αυτοματοποιημένα και είναι αυτορυθμιζόμενο γιατί ασχολείται με εργασίες όπως τη λειτουργία της καρδιάς, των πνευμόνων, τη χώνεψη του φαγητού και το συντονισμό όλων των ζωτικών μας λειτουργιών. Το ΑΝΣ συνίσταται από δύο διαφορετικά τμήματα, υπεύθυνα το καθένα να κάνουν δύο αντίθετες (με την ματιά του αδαή) δουλειές:

• το Συμπαθητικό Νευρικό Σύστημα και
• το Παρασυμπαθητικό Νευρικό Σύστημα.

Το Παρασυμπαθητικό ΝΣ επαναφέρει τα πράγματα στο φυσιολογικό, μας επαναφέρει σε κατάσταση ηρεμίας όταν μας έχει «ζορίσει» το Συμπαθητικό ΝΣ. Το Συμπαθητικό ΝΣ λοιπόν είναι αυτό που ευθύνεται για τη διέγερσή μας από τα εξωτερικά ερεθίσματα και μπορούμε να πούμε πως συμβάλλει στη δημιουργία των συναισθημάτων, ενώ το Παρασυμπαθητικό ΝΣείναι ο τοποτηρητής της τάξης, ο «πυροσβέστης» που μας επαναφέρει στην τάξη. Αν λοιπόν το Συμπαθητικό ΝΣ δημιουργεί συναίσθημα και το συναίσθημα μας κάνει να εμφανίζουμε μια αντίδραση που τον έξω κόσμο και όσους μας κοιτούν, είμαστε μπροστά στην πρώτη  σημαντική σύναψη μεταξύ των βιολογικών λειτουργιών που συμβαίνουν μέσα μας και της Στάσης του Σώματος προς τον έξω κόσμο και την κοινωνία.

Η αδρεναλίνη και οι αντιδράσεις μας

Όλοι οι άνθρωποι, άσχετα από τη μόρφωση, την κοινωνία που ζουν, την οικονομική τους κατάσταση και τη θέση που κατέχουν στην κοινωνία που ζουν, αντιδρούν στα ερεθίσματα που δέχονται από το περιβάλλον τους με τον ίδιο τρόπο: ένας Security Manager από το Μπουρούντι θα γουρλώσει τα μάτια και θα ανοίξει διάπλατα το στόμα όταν μάθει πως ένας έμπιστος υπάλληλός του έκλεβε κατά συρροήν. Το ίδιο θα κάνει και ένας Security Manager από τη Νορβηγία, αφού η έκπληξη εκφράζεται με τον ίδιο τρόπο σε όλο τον κόσμο. Οι δυο αυτοί άνθρωποι όμως δε θα μπορέσουν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους αν βρεθούν από κοντά. Σε αυτή τη «μαγική» σιωπηρή σύνδεση ξένων ή άγνωστων μεταξύ τους ανθρώπων παίζουν καταλυτικό ρόλο οι αντιδράσεις που δημιουργεί το σώμα μας όταν δέχεται ένα εξωτερικό ερέθισμα. Για τη δημιουργία των αντιδράσεων αυτών, θα βρούμε απαντήσεις στη διαδικασία  γέννησης της Αδρεναλίνης:

Η αδρεναλίνη αλλά ας την πούμε μια φορά και με την επιστημονική κι Ελληνική της ονομασία «επινεφρίνη», αυτή η ορμόνη και νευροδιαμεταβιβαστής εκκρίνεται από τα επινεφρίδια και φέρει το σώμα μας σε κατάσταση εγρήγορσης όταν υπάρχει κάποιο εξωτερικό (συνήθως) ερέθισμα που εκλαμβάνεται ως απειλή και φέρνει το σώμα σε μια κατάσταση που είναι γνωστή ως FightorFlightresponse (ετοιμότητα για φυγή ή μάχη). Χλόμιασμα, αύξηση των παλμών της καρδιάς και αύξηση της αναπνευστικής συχνότητας, με παράλληλη μυϊκή σκλήρυνση είναι μερικά από τα πλέον γνωστά σωματικά συμπτώματα που δημιουργεί η αδρεναλίνη. Αυτά τα συμπτώματα της αδρεναλίνης μας ενδιαφέρουν τώρα που εξερευνούμε τη Στάση του Σώματος αφού είναι αυτά που αλλοιώνουν τη συμπεριφορά ανθρώπων που δεν έχουν να κρύψουν κάτι, αυτούς που λέμε «φυσιολογικούς» και που έχουν μια «φυσιολογική» συμπεριφορά από αυτούς που έχουν να κρύψουν κάτι και παρουσιάζουν μια «μη φυσιολογική» συμπεριφορά. Ένα παράδειγμα «μη φυσιολογικής συμπεριφοράς» είναι ένας άνθρωπος που ενώ ιδρώνει και τρέχει ο ιδρώτας στο πρόσωπό του, φοράει μπουφάν μέσα σε μια εκκλησία. Οι αντιδράσεις που δείχνουμε προς τον έξω κόσμο συνιστούν ένα πολύ απλό αλλά πλήρες επικοινωνιακό σύστημα με οικουμενική αξία που μπορεί να καλύψει τα όποια κενά δημιουργεί η γλωσσική, κοινωνική, πολιτισμική, οικονομική ή όποια άλλη διαφορά. Χαμογελώντας σε έναν Εσκιμώο θα δώσουμε το ίδιο θάρρος που θα δώσουμε σε έναν Κινέζο αν κάνουμε το ίδιο, με όλα όσα θα πούμε με τη σιωπή μας και θα δείξουμε με την συμπεριφορά μας (γνωρίζοντας ότι τα δείχνουμε ή όχι) να αποτελούν τα Μη Λεκτικά Μηνύματα, αυτά που προσπαθούμε να διαβάσουμε και να καταλάβουμε στη Στάση του Σώματος.

Τα Μη Λεκτικά Μηνύματα (ΜΛΜ)

Πού μπορούμε να ψάξουμε για ΜΛΜ χωρίς να καταλάβουν ότι ψάχνουμε κάτι; Τα ΜΛΜ είναι παντού γύρω μας και περιμένουν να τα εγκλωβίσουμε. Αν έχουμε εμπρός μας έναν άνθρωπο και θέλουμε να τον «διαβάσουμε» αρκεί να τον κοιτάξουμε καλά και προσεκτικά, αφού ΜΛΜ μας δίνει:

• Η γενική εντύπωση που μας δίνει με τις κινήσεις του, την ποσότητα του χώρου που καταλαμβάνει στο χώρο, οι χειρονομίες του, το βλέμμα, τα ρούχα του, ο προσανατολισμός του σώματός του στο χώρο, οι εκφράσεις, το άρωμά του, τα αξεσουάρ που φέρει και η ποιότητά τους.
• Τα στοιχεία του λόγου του όπως η ένταση, η χροιά, ο τόνος, η σταθερότητα, οι παύσεις, οι ήχοι ανάμεσα στις λέξεις, η ροή του λόγου.
• Ο χώρος του (αν βρισκόμαστε σε ένα γραφείο ή στο σπίτι του) και η αρχιτεκτονική του, ο όροφος, η περιοχή, η διακόσμηση, ο φωτισμός, τα έπιπλα, τα χρώματα, οι μυρωδιές.

Η στολή και τα διακριτικά ως ΜΛΜ

Έχουν γραφεί χιλιάδες τόμοι για την αξία και τη σημασία μιας στολής αλλά η χώρα μας έχει το θλιβερό προνόμιο να έχει αλλάξει πολλές στολές στις Ένοπλες Δυνάμεις και στα Σώματα Ασφαλείας της, αφού μάλλον όσοι αποφάσιζαν κάθε φορά δεν είχαν διαβάσει τίποτα σχετικό από την παγκόσμια βιβλιογραφία. Οι στολές συμβολίζουν την ομαδικότητα και την υποταγή σε κοινούς κανόνες λειτουργίας μιας ομάδας ατόμων, την πειθαρχία στα ιδανικά και στους σκοπούς της ομάδας, το σεβασμό στην ιστορική της διαδρομή και όλα τα παραπάνω και ως μήνυμα και προς τους ανταγωνιστές, με σκοπό τη επίδειξη ομαδικότητας, σύμπνοιας, επιπέδου εκπαίδευσης κ.α. Οι εντυπωσιακές στολές προσπαθούν να προβάλουν όλα τα παραπάνω αλλά αψηφώντας πολλές φορές τη χρηστικότητά τους (την ευκολία καθαρισμού τους για παράδειγμα), το επίπεδο επικινδυνότητας που μπορεί να φέρουν στην άσκηση της εργασίας και τελικά την ασφάλεια του χρήστη-εργαζόμενου. Είναι πολύ σημαντικό για τους εργαζόμενους και για την Εταιρική ταυτότητα (αλλά και για τους πελάτες των ΙΕΠΥΑ ακόμα και αν νομίζουμε πως δεν τους ενδιαφέρει, κάτι που δεν είναι έτσι) να διατηρείται τουλάχιστον ένα σταθερό στοιχείο στις στολές του προσωπικού τους ώστε να πετυχαίνουμε όσα πρέπει να σημαίνει μια στολή. Για αυτό είναι καλό να εμπλέκονται επαγγελματίες γραφίστες στο σχεδιασμό εικόνων ή επιρραμάτων που αφορούν στην εταιρική επικοινωνία, ώστε να μπορούν με μικρές αλλαγές να «κουμπώνουν» σε όποια αναγκαία ή έξωθεν επιβαλλόμενη αλλαγή.

Συμπυκνώνοντας πολύ τα δεδομένα αλλά χωρίς ιδιαίτερες εκπτώσεις στο νοηματικό τους περιεχόμενο, φτάσαμε στο τέλος του πρώτου μέρους αυτής της περιήγησης στην αποκωδικοποίηση της Στάσης του Σώματος και των Μη Λεκτικών Μηνυμάτων που αυτή μας δίνει. Θα διεξέλθουμε τη μονογραφία αυτή στο επόμενο τεύχος του Security Manager αφού είναι κατάδηλη η αδυναμία να καλυφθεί ένα τέτοιο θέμα εις ολόκληρον σε ένα τεύχος. Στην επόμενη συνάντηση θα πραγματευτούμε για τα συνειδητά και μη συνειδητά ΜΛΜ, το ψέμα και τις διαρροές της αλήθειας, τη γυναικεία διαίσθηση, την είσοδο σε ένα νέο περιβάλλον, την αυτοπαρουσίαση, το πρόσωπο και τις εκφράσεις του, το βλέμμα, τις δραστηριότητες μετάθεσης, την κίνηση και τον προσανατολισμό του ατόμου στο χώρο αλλά θα δούμε και την επιτυχημένη αποκωδικοποίηση της γλώσσας του σώματος σε ένα περιστατικό που έλαβε μέρος ο γράφων στη θητεία του ως Security Manager μεγάλου οργανισμού.