Ένοπλες συγκρούσεις και τρομοκρατία – Ετοιμότητα έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία και αντίδραση στη βιοτρομοκρατική επίθεση

Από τον Χρήστο Σερετίδη, Διευθυντή Ασφάλειας και Κρίσεων, MSc στην Ανάλυση και Διαχείριση Ανθρωπίνων και Φυσικών Καταστροφών International Hellenic University (IHU), MSc στη Διαχείριση Κρίσεων στον Τομέα Υγείας (University of Bolton-UK)

*Αναδημοσίευση από armynow.net 

Εισαγωγή

Έχουμε δει μια σειρά τρομοκρατικών ενεργειών από μετανάστες και παράνομους μετανάστες τα χρόνια που έχουμε περάσει (2020-21), καθώς και στο παρελθόν (πρώτη, δεύτερη ή ακόμη και τρίτη γενιά). Από όπου και αν προέρχεται, η βία για πολιτικούς ή θρησκευτικούς σκοπούς είναι κοινή. Βλέπουμε κράτη, διεθνείς οργανισμούς, ομάδες πολιτών, εθνοτικές ομάδες και άλλους να την υπερασπίζονται ως αυτοάμυνα, ως έναν καλό στόχο που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με εκδικητικούς βίαιους τρόπους. (Σερετίδης, 2020)

Μερικές φορές, η βία δικαιολογείται εναντίον τυραννικών, καταπιεστικών, διεφθαρμένων ηγετών και πολέμαρχων στο όνομα της ανθρωπιστικής δράσης για να σώσει έναν λαό από γενοκτονία, καθώς χρησιμοποιείται συχνά η φράση. Ορισμένες αιτίες και σκοποί δικαιολογούν βίαιες μεθόδους πιο πειστικά από άλλες στο δημόσιο μάτι (π.χ. αντίσταση σε ξένη εισβολή παρά βία κατά κλινικής άμβλωσης), όπως ορισμένες μορφές βίας θεωρούνται πιο δικαιολογημένες από άλλες (π.χ. έκρηξη σε στρατιωτικό όχημα περισσότερο από ανατίναξη σχολικού λεωφορείου με παιδιά).

Αντί να αποδεχτούμε έναν εύφορο σκεπτικισμό που ισχυρίζεται ότι «ένας τρομοκράτης για ένα άτομο είναι μαχητής της ελευθερίας για το άλλο», πρέπει να διερευνήσουμε όλες τις πεποιθήσεις που δικαιολογούν ηθικά τη βία τόσο από αντάρτες όσο και από τρομοκράτες, καθώς και από το πώς οι τακτικοί πολίτες και τρίτα μέρη τα δέχονται. (Σερετίδης, 2020)

Επειδή η τρομοκρατία είχε προφανείς συνέπειες τα τελευταία εκατό χρόνια, πρέπει κανείς να είναι σκεπτικός για εξηγήσεις που δίνουν έμφαση στην καινοτομία, όπως η παγκοσμιοποίηση και η σύγκρουση πολιτισμών, και εάν αυτές οι επιρροές πρέπει επίσης να αναλυθούν εκτός από άλλες. Αυτές οι νέες μορφές τρομοκρατίας που έχουν εμφανιστεί σε όλο τον κόσμο έχουν αλλάξει τα πάντα σχετικά με τις ανησυχίες σχετικά με την εθνική ασφάλεια καθώς και τον τρόπο διαχείρισης τέτοιων κρίσεων σε εθνικό επίπεδο. (Σερετίδης, 2020)

Οι κυβερνήσεις ανησυχούν για την προετοιμασία και την αντιμετώπιση νέων μορφών τρομοκρατίας με τα λιγότερα πιθανά θύματα. Έχουμε κάνει τόσες πολλές αναφορές στην τρομοκρατία και στις νέες μορφές της κατά την εισαγωγή σε αυτό το δοκίμιο, διότι βρίσκουμε πολλά σημαντικά στοιχεία, ευρήματα και εντοπίζουμε αλληλένδετες ανησυχίες που προκύπτουν από τις αιτίες αυτών των νέων μορφών ασυμμετρίας και υβριδικών απειλών, όπως η κρίση μετανάστευσης , που θα μας απασχολήσει στην Ελλάδα και σε όλη την Ευρώπη. Λόγω όλων των παραπάνω, η Ελλάδα είναι ένα κρίσιμο σημείο εισόδου για πολλούς πιθανούς τρομοκράτες. Δυστυχώς, πολλοί εξτρεμιστές που συνδέονται με τρομοκρατικά περιστατικά στο ευρωπαϊκό έδαφος τα τελευταία χρόνια έχουν εισέλθει παράνομα στα ελληνικά σύνορα ως πρόσφυγες ή μετανάστες, είτε είναι παιδιά προσφύγων είτε μετανάστες δεύτερης ή τρίτης γενιάς.

Είναι λογικό να ρωτήσουμε εάν απειλούνται οι ευρωπαϊκές ελευθερίες;

Είναι προετοιμασμένα τα κράτη και τα εθνικά συστήματα έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία (PHE) να αντιμετωπίσουν νέους τύπους τρομοκρατίας, όπως η βιοτρομοκρατία, τους οποίους έχουμε αναφέρει; (Σερετίδης, 2021)

Οι νέοι τύποι «εσωτερικής και διεθνούς τρομοκρατίας», όπως η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο και η βιοτρομοκρατία, καθώς και νέες μορφές πολέμου «ασύμμετρης και υβριδικής απειλής», προκαλούν ανησυχία και αβεβαιότητα σε όλο τον κόσμο.

Χρονολογία Βιολογικού Πολέμου και Βιοτρομοκρατίας

Ο σύγχρονος ορισμός της τρομοκρατίας δίνει έμφαση στην αντικειμενικότητα της απειλής και τρομοκρατίας μεγάλων ομάδων ανθρώπων, κυβερνήσεων, στρατών ή κοινωνιών. Ο κύριος στόχος της τρομοκρατίας, σύμφωνα με τον τρέχοντα ορισμό, είναι να απειλήσει και να εκφοβίσει μαζικές ομάδες ανθρώπων, κυβερνήσεων, στρατευμάτων ή κοινωνίας στο σύνολό της. Έτσι, μπορεί κανείς να υποθέσει ότι, στο πλαίσιο μιας ιστορικής αξιολόγησης της βιοτρομοκρατίας, συνεπάγεται τη χρήση διαφόρων βιολογικών παραγόντων από διάφορους παράγοντες ή οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένων πολιτικών ή στρατιωτικών παραγόντων και επίσημων εθνών, για διάφορους σκοπούς (πολιτικούς, θρησκευτικοί ή άλλοι ιδεολογικοί στόχοι). Όπως το έθεσε ένας εξέχων ειδικός στο θέμα, «η υπέρβαση του βιολογικού πολέμου (BW) έναντι της ιατρικής και της δημόσιας υγείας, των ιδιωτικών εγκληματικών πράξεων, της τρομοκρατίας, του διακρατικού πολέμου, και το διεθνές δίκαιο που αποσκοπεί στην εξάλειψη του βιολογικού πολέμου »το καθιστά ένα από τα πιο περίπλοκα ζητήματα του λόγου, θέτει πολύ δύσκολα προβλήματα και ανοίγει μερικές νέες ηθικές προκλήσεις. (Lederberg, 1999, σελ. 3–5)

Ο ισχυρισμός της υπέρβασης του βιολογικού πολέμου και της βιοτρομοκρατίας, εκτός από το ότι είναι απολύτως αληθινός όσον αφορά τις σύγχρονες πολιτικές και επιστημονικές ανησυχίες, έχει ιστορική σημασία, καθώς η πράξη που θέτει σε κίνδυνο την υγεία των συνανθρώπων μέσω της χρήσης βιολογικών τεχνολογιών φαίνεται να είναι τόσο παλιά ως η ίδια η ανθρωπότητα. Ωστόσο, λόγω ενός αριθμού αλληλοσυνδεόμενων μεταβλητών, όπως η έλλειψη αξιόπιστων επιστημονικών δεδομένων για υποτιθέμενες βιοτρομοκρατικές πράξεις, ιδιαίτερα πριν από την ανάπτυξη της σύγχρονης μικροβιολογίας. Δεύτερον, λόγω της πολωμένης φύσης οποιασδήποτε υποτιθέμενης βιολογικής επίθεσης, οι ιστορικές μελέτες βιολογικού πολέμου (BW) και η βιοτρομοκρατία είναι εξαιρετικά δύσκολες και τυχόν συμπεράσματα που συνάγονται σχετικά πρέπει να προσεγγιστούν με προσοχή, καθώς το υπάρχον υλικό είναι ευάλωτο σε διάφορους πολιτικούς χειρισμούς . (Christopher et al.,

Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις εκτιμήσεις, είναι απλό να δούμε πώς οι ερευνητές ενδέχεται να δυσκολευτούν να διακρίνουν τις φυσικές επιδημίες από την υποτιθέμενη βιολογική επίθεση.

Ο ρόλος της δημόσιας υγείας στην ετοιμότητα έκτακτης ανάγκης και την ανταπόκριση

Οι επαγγελματίες της δημόσιας υγείας βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της ετοιμότητας και της αντίδρασης έκτακτης ανάγκης και τα συστήματα δημόσιας υγείας είναι κρίσιμα για την ασφάλεια και την άμυνα της πατρίδας. (Levy and Sidel, 2007)

Το προσωπικό της PH (Νοσηλευτές), που υπηρετεί στη δημόσια υγεία σε τοπικούς και κρατικούς φορείς σε όλο τον κόσμο (Gebbie, 2002) και καλύπτει μια ευρεία επιλογή προγραμμάτων, αποτελεί τη μεγαλύτερη κατηγορία παρόχων υγειονομικής περίθαλψης. Νέες μολυσματικές ασθένειες όπως ο ιός του Δυτικού Νείλου, το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS) και η γρίπη των πτηνών έχουν εμφανιστεί. Καθώς και απειλές βιοτρομοκρατίας (Anthrax) και οι φόβοι για άλλες άγνωστες απειλές, έχουν αυξήσει την έμφαση στις θεμελιώδεις λειτουργίες της χώρας υποδομή δημόσιας υγείας. Αυτές οι νέες ανησυχίες για τη δημόσια υγεία (PH) προκύπτουν τη στιγμή που οι πόροι για την υποστήριξη τέτοιων προγραμμάτων είναι ανεπαρκείς.

Δεν είναι μυστικό ότι το εθνικό σύστημα δημόσιας υγείας πολλών χωρών έχει ήδη υπονομευθεί από τα χρόνια οικονομικής και έλλειψης διοικητικής εποπτείας. Δεν διέθετε τους απαραίτητους οικονομικούς πόρους για να αντιμετωπίσει τις σημαντικές και τεχνολογικές προκλήσεις της εποχής. Δεν βλέπουμε τόσο αποφασιστική πολιτική βούληση να παρέχουμε στον πληθυσμό στρατηγικές για την αντιμετώπιση αυτών των αναδυόμενων μορφών κρίσης, καθώς και την πρόληψη των ασθενειών σε μια εποχή που η δημόσια υγεία χρειάζεται απόλυτα μεταρρυθμίσεις. Αυτό το δοκίμιο εντοπίζει θέματα σχετικά με την ετοιμότητα της βιοτρομοκρατίας στη δημόσια υγεία (PH).

Έλλειψη εμπειρίας στην προετοιμασία για τη βιοτρομοκρατία

Όταν μεγάλοι, ευάλωτοι πληθυσμοί εκτίθενται σκόπιμα σε εξαιρετικά παθογόνα βακτήρια-οργανισμούς που προκαλούν εκτεταμένη ασθένεια, η βιοτρομοκρατία αποτελεί απειλή για την εθνική ασφάλεια. Οι τρομοκράτες απέδειξαν τη δυνατότητά τους να διαταράξουν τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης όταν οι ανυποψίαστοι πολίτες εκτέθηκαν σκόπιμα στον άνθρακα στις Ηνωμένες Πολιτείες το φθινόπωρο του 2001 ,. Το Anthrax είχε προηγουμένως θεωρηθεί ότι είναι μια εξωτική ασθένεια διαλογής μαλλιού (Benenson και American Public Health Association, 1995). Αρκετά άτομα έχουν αναγνωριστεί ότι ήταν θύματα και πολλές αρχές απάντησαν. Οι αρχές-οργανισμοί ήταν ανίκανοι να καθορίσουν τις επαγγελματικές τους ευθύνες και καθήκοντα. Υπήρχε έλλειψη σαφήνειας σχετικά με τη γραμμή διοίκησης, τον τρόπο διάδοσης εξειδικευμένων γνώσεων και τον τρόπο αλληλεπίδρασης με το ευρύ κοινό μέσω των μέσων ενημέρωσης. Αξιωματούχοι στον τομέα της δημόσιας υγείας προσπάθησαν να καθορίσουν τα όρια της γνώσης, της εξουσίας και του καθήκοντός τους. Οι νοσηλευτές δημόσιας υγείας ανέλαβαν τη διεξαγωγή ερευνών για μεταδοτικές ασθένειες, κλινικά καθήκοντα, κλινικές μαζικής ιατρικής και επικοινωνία με το ταραγμένο κοινό εν μέσω του χάους.

Ανάπτυξη στρατηγικών για την πρόληψη της τρομοκρατίας

Οι αρχές δημόσιας υγείας έχουν καθήκον να προστατεύουν την ασφάλεια του κοινού μέσω της πρόληψης μολυσματικών ασθενειών. Οι γιατροί και οι νοσοκόμες εξετάζουν τους ευάλωτους πληθυσμούς και εφαρμόζουν τακτικά αντι-μολυσματικά φάρμακα και ανοσοποιήσεις. Επειδή ο γενικός πληθυσμός είναι ουσιαστικά μη εμβολιασμένος και τόσο προστατευμένος, η ευλογιά θα αποτελούσε σοβαρή απειλή για τη δημόσια υγεία στις Ηνωμένες Πολιτείες. (Ηνωμένες Πολιτείες, 2004).

Η ευλογιά έχει προκαλέσει εκτεταμένη ανησυχία στις Ηνωμένες Πολιτείες, προκαλώντας την έναρξη μιας μαζικής εκστρατείας για την υγειονομική περίθαλψη στα τέλη του 2002 για τον εμβολιασμό μιας βασικής ομάδας εργαζομένων στον τομέα της υγείας και των ατόμων που ανταποκρίνονται σε έκτακτες ανάγκες. Ο στόχος της ανοσοποίησης αυτού του πληθυσμού είναι να δημιουργήσει εργατικό δυναμικό ικανό να ανταποκριθεί σε ύποπτες περιπτώσεις. Το εμβόλιο της ευλογιάς, η χορήγησή του και οι ανεπιθύμητες ενέργειες είναι όλα άγνωστα εδάφη για τις περισσότερες νοσοκόμες και γιατρούς. Πρόσθετοι γιατροί και νοσοκόμες θα πρέπει να εμβολιαστούν καθώς οι αρχές δημόσιας υγείας καταρτίζουν στρατηγικές ετοιμότητας για την ευλογιά, ώστε να μπορούν να χορηγούν το εμβόλιο σε μεγάλες κλινικές εμβολιασμού. Ως μέρος μιας εκστρατείας προετοιμασίας για την ευλογιά σε όλη τη χώρα, όλοι οι γιατροί και οι νοσοκόμες αντιμετωπίζονται με πρόκληση να μάθουν για την ασθένεια, τον εμβολιασμό και τη στρατηγική χορήγησης. Τα εμβόλια διατίθενται επίσης για άλλες δυνητικά θανατηφόρες ασθένειες. Το Anthrax μπορεί να προληφθεί εάν ένα εμβόλιο χορηγηθεί πριν από την έκθεση. Δυστυχώς, η ασφάλεια του εμβολίου αμφισβητήθηκε μόλις καταστεί υποχρεωτική για τα μέλη του στρατού των ΗΠΑ και η μελέτη σχετικά με την ουσία είναι ακόμη σε εξέλιξη (Henderson, Inglesby και O’Toole, 2002).

Ο εμβολιασμός της γρίπης σπάνια θεωρείται μέρος των δραστηριοτήτων βιοτρομοκρατίας και ετοιμότητας έκτακτης ανάγκης, αν και η πρόληψη της νόσου έχει επιπλέον πλεονεκτήματα. Οι ασθένειες που σχετίζονται με τη βιοτρομοκρατία μπορεί να έχουν συμπτώματα και σημεία παρόμοια με τη γρίπη. Πρέπει να προωθηθούν οι εμβολιασμοί για τον περιορισμό της εξάπλωσης της γρίπης, η οποία θα μπορούσε να αποκρύψει τη διάγνωση και την έγκαιρη ανίχνευση μιας πιο σοβαρής βιοτρομοκρατικής δραστηριότητας. Επί του παρόντος, οι επαγγελματίες του τομέα της υγείας διεξάγουν κλινικές ανοσοποίησης γρίπης σε ευρεία κλίμακα, οι οποίες βοηθούν στην ανάπτυξη της ασυλίας των κοπαδιών σε έναν ευάλωτο πληθυσμό. Η μειωμένη πρόσβαση σε πιθανούς βιοτρομοκρατικούς πράκτορες είναι ένας μακροπρόθεσμος στόχος για όλους τους επαγγελματίες του τομέα της υγείας, προκειμένου να αποφευχθεί η βιοτρομοκρατία (Levy and Sidel, 2007).

Η ασφάλεια στα εργαστήρια δημόσιας υγείας και έρευνας έχει βελτιωθεί από τα περιστατικά του άνθρακα και όλοι οι επαγγελματίες του τομέα της υγείας πρέπει να γνωρίζουν και να ακολουθούν τις αυστηρές εθνικές κυβερνητικές οδηγίες και απαιτήσεις για την εργαστηριακή ασφάλεια (Κέντρα Ελέγχου Νόσων και Preventio, 2002)

Η συνηγορία για τον έλεγχο, τη μείωση και την εξάλειψη των όπλων μαζικής καταστροφής (WMD) είναι μια άλλη μακροπρόθεσμη προσπάθεια. Τα βιολογικά όπλα έχουν σχεδιαστεί, αναπτυχθεί και δοκιμαστεί από διάφορες χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών. Η ιστορία της χρήσης τους είναι μια θλιβερή υπενθύμιση για το πώς η επιστήμη και η τεχνολογία μπορούν να λειτουργήσουν ενάντια στους στόχους της νοσηλευτικής και της δημόσιας υγείας (Berkowitz, 2002; Levy and Sidel, 2007).

Συμπεράσματα

Ακόμη και μετά την εμφάνιση προγραμμάτων που υποστηρίζονται από το κράτος Βιολογικός πόλεμος, εξακολουθούν να είναι δύσκολο να εξαχθούν ικανοποιητικά συμπεράσματα σχετικά με την αποτελεσματική χρήση του βιολογικού πολέμου στην ιστορία της ανθρωπότητας, παρά τις βελτιώσεις στην επιστημονική έρευνα για τη βακτηριολογία και, πιο εκτεταμένα, στη βιολογία και την ιατρική. Για τον ιστορικό ερευνητή, η έλλειψη μικροβιολογικών και επιδημιολογικών στοιχείων, το βάρος της πολιτικής προπαγάνδας και οι δυσκολίες του στρατιωτικού απορρήτου καθιστούν το θέμα εξαιρετικά δύσκολο να απαντηθεί. Ωστόσο, ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό αυτής της ιστορίας είναι η περιοδική ανάπτυξη βιολογικών όπλων (είτε κερδοσκοπικού είτε γνήσιου), η οποία ξεκίνησε πολύ πριν από την επιστημονική επανάσταση της μικροβιολογίας στα τέλη του 19ου αιώνα. Το Biological Warfare είναι ένα «κοινό στοιχείο του ανθρώπινου συμπεριφορικού ρεπερτορίου», σύμφωνα με τον BW (72 Rózsa,

Αυτός ο κίνδυνος δεν αποτελεί απειλή κινδύνου του παρελθόντος, και συνεχίζει να αποτελεί κρίσιμη ανησυχία, τόσο σε τοπικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, ιδίως υπό το φως της τρέχουσας αύξησης της χρήσης (ή της πιθανής χρήσης) του μη-χρηματοδοτούμενου από το κράτος Βιολογικού Πολέμου. Το ζήτημα αν έχουμε γίνει πιο ανθρωπιστικοί στην εποχή μας από τους προγόνους μας όσον αφορά τον βιολογικό πόλεμο και ποιες είναι οι καλύτερες στρατηγικές για την πρόληψη παρόμοιων κινδύνων και απειλών στο μέλλον, παραμένει αναπάντητο. Στο τέλος, η ιστορία του βιολογικού πολέμου και της βιοτρομοκρατίας αποκαλύπτει ότι το πιο επιτυχημένο προληπτικό μέτρο είναι η καλλιέργεια και διατήρηση ισχυρών πολιτιστικών κανόνων που απαγορεύουν την παραγωγή και την ανάπτυξη τέτοιων όπλων σε ατομικό, κοινωνικό και κυβερνητικό επίπεδο. Γενικά, ενώ ο βιολογικός πόλεμος είναι ένα ουσιαστικό ζήτημα,

Πρόσφατες τρομοκρατικές ενέργειες στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν υπογραμμίσει τη σημασία του προσωπικού έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία (PHE), νοσοκόμες, γιατροί ως πρώτοι ανταποκριτές σε περιστατικά βιοτρομοκρατίας. Οι ασθένειες που προκαλούνται από έναν βιοτρομοκρατικό παράγοντα είναι απίθανο να αναγνωριστούν άμεσα και θα εξελιχθούν αργά, θέτοντας σε πίεση το τοπικό προσωπικό δημόσιας υγείας Επειδή η θέση τους βασίζεται σε δεξιότητες, οι νοσηλευτές δημόσιας υγείας βοηθούν σε μέτρα πρόληψης ασθενειών, όπως ανοσοποιήσεις, ανίχνευση νέων περιπτώσεων που βασίζονται σε σημεία και συμπτώματα και συμβάλλουν στην έρευνα ασθενειών. Εάν εντοπιστεί ένα συμβάν βιοτρομοκρατίας, οι πρώτοι επαγγελματίες νοσηλευτές και γιατροί που ανταποκρίνονται, ενεργούν εντός του οργανισμού και οι αρχές της Δημόσιας Υγείας (PH) οργανώνουν και αναπτύσσουν αλυσίδες διοίκησης για να προσελκύσουν τοποθεσίες στο προσωπικό, να εκτελούν μαζικές κλινικές, να ενθαρρύνουν υπεύθυνες επικοινωνίες και παρέχει εκπαίδευση και ψυχοκοινωνική υποστήριξη. Οι πρώτοι ανταποκριτές, οι γιατροί και οι νοσοκόμες συμμετέχουν επίσης σε ασκήσεις και ασκήσεις για να αξιολογήσουν την απόδοση και τη θέση τους, και μεταφέρουν αυτήν την προετοιμασία στην προσωπική τους ζωή.

Βιβλιογραφία

Benenson, AS και American Public Health Association (eds) (1995) Εγχειρίδιο ελέγχου των μεταδοτικών ασθενειών: μια επίσημη έκθεση της American Public Health Association. 16η έκδοση Washington, DC: Αμερικανική ένωση δημόσιας υγείας.

Berkowitz, B. (2002) «Νοσηλευτική πρακτική δημόσιας υγείας: μετά τις 11 Σεπτεμβρίου 2001», Online Journal of Issues in Nursing, 7 (3), p. 5.

Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (2002) Εργαστηριακή ασφάλεια και οδηγίες αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης για εργαστήρια που εργάζονται με επιλεγμένους πράκτορες, MMWR. Διατίθεται στη διεύθυνση: https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr5119a1.htm (Πρόσβαση: 15 Ιουνίου 2021).

Christopher, GW et al. (1997) «Βιολογικός πόλεμος. Μια ιστορική προοπτική », JAMA, 278 (5), pp. 412–417.

Gebbie, KM (2002) «Holding Society, and Nursing, Together» :, AJN, American Journal of Nursing, 102 (9), σελ. 73. doi: 10.1097 / 00000446-200209000-00045.

Henderson, DA, Inglesby, TV και O’Toole, T. (2002) Βιοτρομοκρατία: οδηγίες για τη διαχείριση της ιατρικής και της δημόσιας υγείας. Chicago, Ill: American Medical Association.

Lederberg, J. (1999) Βιολογικά όπλα: Περιορισμός της απειλής. Επεξεργασία από τον Joshua Lederberg. Κέιμπριτζ. MA: MIT Τύπος. Διατίθεται στη διεύθυνση: https://www.belfercenter.org/publication/biological-weapons-limiting-threat (Πρόσβαση: 10 Ιουνίου 2021).

Levy, BS και Sidel, VW (2007) «Προκλήσεις που θέτει η τρομοκρατία στη δημόσια υγεία», στην τρομοκρατία και τη δημόσια υγεία. Πανεπιστημιακός Τύπος της Οξφόρδης. doi: 10.1093 / acprof: oso / 9780195325256.001.0001.

Pinterest (χωρίς ημερομηνία) Vicente Matte no Instagram: «Αλληγορία της πανούκλας (Tavoletta di Biccherna), 14ος αιώνας. Giovanni di Paolo », Pinterest. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.pinterest.se/pin/431501208052946892/ (Πρόσβαση: 10 Ιουνίου 2021).

Rózsa, L. (2009) «Το κίνητρο για βιολογική επιθετικότητα είναι μια εγγενής και κοινή πτυχή του ανθρώπινου συμπεριφορικού ρεπερτορίου», Medical Hypotheses, 72 (2), pp. 217–219. doi: 10.1016 / j.mehy.2008.06.047.

Seretidis, C. (2020) Ερμηνεύοντας τη διαφορά τρομακτία – Η συμβολή της φύσης χρωμαλογικής χρώματος, SECURITY MANAGER: Περιοδικό για την εργασία Διατίθεται στη διεύθυνση: https://www.securitymanager.gr/ermineyontas-tin-sygchroni-tromokratia-i-symvoli-tis-theorias-syllogikis-drasis/ (Πρόσβαση: 10 Ιουνίου 2021).

Seretidis, C. (2021) Νέες Παγιες Χρήσεις Προκλήσεις Εκτάκτων Αναγκών στην Δημόσια Υγεία, ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ: Περιοδικό για την εργασία. Διατίθεται στη διεύθυνση: https://www.securitymanager.gr/nees-pagkosmies-prokliseis-ektakton-anagkon-stin-dimosia-ygeia/ (Πρόσβαση: 10 Ιουνίου 2021).

Ηνωμένες Πολιτείες (επιμ.) (2004) Αντιμετώπιση της απειλής της ευλογιάς: ζητήματα, στρατηγικές και εργαλεία. Rockville, MD: Οργανισμός Έρευνας και Ποιότητας Υγειονομικής Περίθαλψης (Βιοτρομοκρατία και ετοιμότητα συστήματος υγείας, συνοπτική έκδοση Νο. 1)

Wikipedia (2021) «Unit 731», Wikipedia. Διατίθεται στη διεύθυνση: https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Unit_731&oldid=1027639573 (Πρόσβαση: 10 Ιουνίου 2021).