Η Ασφάλεια στην Περιφερειακή Ανάπτυξη

Οικονομική επίδοση και επιχειρησιακή ετοιμότητα του χώρου

Η υψηλή οικονομική επίδοση και η επιχειρησιακή ετοιμότητα του χώρου αποτελούν εγγυητές της ασφάλειας και επιταχυντές της ανάπτυξης, είτε πρόκειται για γειτονιά είτε για χωριό είτε για την πρωτεύουσα είτε για μια περιφέρεια είτε για κράτη ή ομοσπονδίες κρατών. Ασφαλές σύστημα είναι το ανεπτυγμένο σύστημα.

Γράφει η Χριστίνα Μπαρμπαρούση

Περιφερειολόγος, υπ. Δρ. Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Σχολής Αξιωματικών Αστυνομικής Ακαδημίας

Κατά το παρελθόν, η σχέση της ασφάλειας με την ανάπτυξη προσδιοριζόταν από τη θωράκιση ή επέκταση μιας εδαφικής ή λειτουργικής ενότητας (πόλη, περιφέρεια, κράτος, ομοσπονδία ή συνομοσπονδία κρατών) με στρατιωτικά μέσα και συμβατικά όπλα σκληρής ισχύος. Ο εχθρός των πόλεων αποτελούσε μια ορατή και υπολογίσιμη απειλή. Σήμερα, και ενώ ο κίνδυνος είναι αόρατος και αδιαίρετος, η χωρική διάσταση της προστασίας μαλακής ισχύος (οικονομική, διπλωματική, πολιτισμική) έχει τώρα το προβάδισμα· υπολογίζεται ως (α) η ανταγωνιστική οικονομική επίδοση και (β) η επιχειρησιακή ετοιμότητα και επάρκεια των κοινωνιών σε ψηφιακές και υγειονομικές δομές, καθώς και στην πολιτική και ατομική προστασία. Μια συσχέτιση ανάμεσα στην αστική ασφάλεια και την αστική ανάπτυξη φαίνεται ότι υπάρχει.

Εισαγωγή
Ποιο είναι το κοινό σημείο ανάμεσα στην άτρωτη Navy SEAL Team 6 και το Firewall της Fortinet με την πόλη του Τόκιο; Η ασφάλεια· ως το αδιόρατο αλλά αδιαπέραστο στρώμα προστασίας του συστήματος από τον κίνδυνο ή την απώλεια. Στη θετική της διάσταση, συμβάλλει στην αποτροπή και αποφυγή του κινδύνου με ενίσχυση της άμυνας και στην αρνητική της διάσταση επιτυγχάνει την αποτροπή πολέμου μέσω της εξάλειψης μιας απειλής.

Περιφερειακή Επιστήμη, Κυβερνητική & Ασφάλεια

Πολλά έχουν ειπωθεί και άλλα τόσα έχουν διατυπωθεί στην ακαδημαϊκή συζήτηση γύρω από τη σχέση της ανάπτυξης με την έννοια της ασφάλειας. Και οι δύο δυνάμεις είναι στενά συνδεδεμένες με τη διαμόρφωση των τάσεων στο χώρο, η οποία όμως σε πολλές περιφερειακές οικονομίες δεν είναι ομαλή, λόγω κάποιας οικονομικής ή/και πολιτικής αστάθειας. Τα υπερμεγέθη οικονομικά συστήματα δείχνουν να αντιμετωπίζουν μεγαλύτερη ανασφάλεια από αυξημένο κίνδυνο αποσταθεροποίησης σε σχέση με τα μικρότερα όπου είναι πιο εύκολο να ελεγχθούν. Ωστόσο, ορισμένες φορές φαίνεται ότι υπάρχει θετική συσχέτιση ανάμεσα στο βαθμό συγκέντρωσης της ανάπτυξης σε ένα οριοθετημένο χώρο, το μεγάλο μέγεθος του συστήματος και στην ασφαλή λειτουργία του. Ας δούμε:

Σύμφωνα με το θεμελιώδες αξίωμα της Περιφερειακής Επιστήμης, κάθε οικονομική δραστηριότητα εξελίσσεται μέσα στο χώρο και ο χώρος επιδρά στην οικονομική δραστηριότητα: (α) ως επιφάνεια του εδάφους: η στενότητα διαμορφώνει τις συγκεντρώσεις ή τη διασπορά – διαχύσεις πόρων και δραστηριοτήτων όπως και τις συγκρούσεις των ατόμων για τις χρήσεις γης, (β) ως γεωγραφική απόσταση και (γ) ως επιλογή του τόπου εγκατάστασης των παραγωγικών και καταναλωτικών δραστηριοτήτων λόγω της γεωγραφικής απόστασης. Η άνιση κατανομή των πόρων και δραστηριοτήτων στο χώρο είναι γνωστή ως περιφερειακό πρόβλημα και διαταράσσει την ισορροπία δυνάμεων σε κάθε είδους σχέση δράσης και αντίδρασης που αναπτύσσεται εντός κάθε λειτουργικής περιοχής, η οποία αποτελεί ένα σύστημα. Στην Περιφερειακή Επιστήμη ως ασφάλεια νοείται η ομαλή λειτουργία του χωρικού συστήματος, είτε πρόκειται για ένα χωριό είτε για μια ήπειρο.

Επομένως, δεν είναι δυνατόν η μεταβλητή του χώρου να μην υπολογίζεται στις μεταβολές στην κατάσταση όλων των φυσικών και ανθρωπογενών συστημάτων που πρέπει να λειτουργούν με ασφάλεια. Ως τέτοιες μεταβολές λογίζονται:

1) Η παγκοσμιοποίηση στις τέσσερις διαστάσεις της:

(α) Χωροταξική, (β) γεωπολιτική, (γ) ανάπτυξη υψηλής τεχνολογίας, (δ) διαμόρφωση τεσσάρων επιπέδων χωρικών συγκεντρώσεων: (i) Μεγάλα Διεθνή Λιμάνια, (ii) Διεθνή Κέντρα Ευρύτερης Χωρικής Ζώνης, (iii) Περιφερειακά Κέντρα Αναδυόμενης Επιρροής, (iv) Τοπικά ή Πολικά Αστικά Κέντρα.

2) Η ενεργοποίηση των γεωπολιτικών μονάδων: οι σχηματισμοί γεωπολιτικών αντιλήψεων για αμφισβητήσεις των εθνικών συνόρων και οικονομιών εκκινεί περιφερειακές συμμαχίες ως διεθνείς συνασπισμούς με οργανωτική δομή, επιχειρησιακή ισχύ και αποστολή τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας.

3) Η αστικοποίηση: ο πληθυσμός και οι οικονομικές δραστηριότητες τείνουν να συγκεντρώνονται στα αστικά κέντρα, διαταράσσοντας τη χωροταξική ισορροπία· ο αστικός συνωστισμός δημιουργεί χωρικά δίπολα δύο ταχυτήτων με διωνυμική κατανομή πόρων (οι ανεπτυγμένοι τόποι μόνο αντλούν και οι υπανάπτυκτοι μόνο δίνουν).

4) Η ρύπανση του περιβάλλοντος: η διαδικασία της ανάπτυξης εκκινεί αντιοικονομίες και εξωτερικές επιβαρύνσεις, δηλαδή πρόσθετη ζημία στην υγεία των ατόμων που δεν την προκαλούν, η οποία αντανακλάται και στην τιμή των αγαθών και υπηρεσιών που κάνουν χρήση.

Σύμφωνα με την Επιστήμη Συστημάτων και την Κυβερνητική (Cybernetics), κάθε φυσικό, μηχανικό, κοινωνικό ή οικονομικό σύστημα είναι μια σύνθετη πληροφοριακή δομή, αποτελούμενη από αυτόνομα δομικά μέρη με υλική και χωρική υπόσταση που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και με το εξωτερικό περιβάλλον. Κατά την αλληλεπίδραση, η αλλαγή που συντελείται σε έναν κόμβο δομικών μερών επηρεάζει και τους υπόλοιπους, ενώ η συνολική δράση του συστήματος προκαλεί αντίδραση στο περιβάλλον· η οποία ανάπαλιν αντικατοπτρίζεται στο σύστημα με κάποιο τρόπο και ενεργοποιεί μια αλλαγή του συστήματος. Η αλλαγή μπορεί να είναι προβλέψιμη ή απρόβλεπτη. Και όταν είναι προβλέψιμη, το σύστημα είναι ασφαλές.

Ένα τέτοιο σύστημα είναι και μια περιφερειακή οικονομία [μια πόλη ή περιφέρεια, ένα κράτος (και) ως τμήμα μιας ένωσης κρατών, μια ομοσπονδία ή συνομοσπονδία κρατών], η οποία είναι ασφαλής όταν είναι σταθερή· όταν οι αλλαγές που συντελούνται σε ένα από τα δομικά μέρη του συστήματος δεν επηρεάζουν τα υπόλοιπα. Ως εκ τούτου, ένα περιφερειακό οικονομικό σύστημα πρέπει να σέβεται και να ικανοποιεί έξι κανόνες για να βρίσκεται σε ασφαλή κατάσταση:

• Μέγεθος περιοχής. Όσο μικρότερη μια περιφερειακή οικονομία, τόσο πιο προβλέψιμη και ελατή (σφυρηλατήσιμη), άρα πιο εύκολη είναι η αλλαγή και το αντίστροφο. Το μικρού μεγέθους (και) ενιαίο σύστημα αξιών είναι πιο δεκτικό στην υιοθέτηση νέων προτύπων και παρέχει μεγαλύτερη ελαστικότητα πρόσβασης σε νέους κανόνες (τα αντανακλαστικά της Ελλάδας στην εμφάνιση της πανδημίας Covid-19 είναι το τέλειο παράδειγμα).
• Σταθερότητα οικονομίας. Τα μέσα άσκησης της περιφερειακής δημοσιονομικής πολιτικής πρέπει να είναι αποτελεσματικά για τη σταθεροποίηση των οικονομικών διαταραχών (πληθωρισμού και ανεργίας) και των εισοδηματικών ανισοτήτων (αμοιβών εργασίας και συγκέντρωσης πλούτου).
• Σταθερότητα πολιτικού συστήματος. Η θεσμική οντότητα πρέπει να έχει συνέχεια και να μην αμφισβητείται η προγραμματική στρατηγική έπειτα από κάθε αλλαγή κυβέρνησης, αλλά να δίδεται ο απαραίτητος χρόνος στις δημόσιες πολιτικές να ωριμάζουν ώστε να αρχίσουν να αποδίδουν.
• Σταθερότητα σχέσεων με τους γείτονες και θεσμοποίηση των εξωτερικών σχέσεων. Η περιφερειακή οικονομία πρέπει να συνάπτει περιφερειακές συνεργασίες και να προτάσσει θεσμικές νόρμες, βασισμένες σε κοινά αποδεκτές αρχές στις διεθνείς σχέσεις (ανθρώπινα δικαιώματα, δημοκρατικό πολίτευμα, κράτος δικαίου).
• Ανθεκτικότητα συστήματος. Πρέπει να διαθέτει την ικανότητα να αντιστέκεται στις εσωτερικές και εξωτερικές μεταβολές και την ταχύτητα να επαναφέρει όλα τα χαρακτηριστικά του (πληθυσμό, οικονομική δραστηριότητα, δομημένο περιβάλλον) στα επίπεδα ισορροπίας τους πριν την εμφάνιση μιας διαταραχής.
• Άνοιγμα οικονομίας. Η φυγόκεντρος κατανομή της ανάπτυξης προς τις όμορες περιοχές συντελεί στην καλλιέργεια αμοιβαίων χωρικών συμφερόντων.

Αντίθετα, τα συστήματα αβεβαιότητας κινδυνεύουν από:

• υψηλά επίπεδα ανεργίας,
• οργανωμένο έγκλημα,
• περιβαλλοντικές καταστροφές,
• μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών από χώρες με αποσταθεροποιημένη οικονομία.

Για τις ανάγκες του παρόντος, θα σταθούμε στην παγκοσμιοποίηση ως μεταβολή στην κατάσταση του χώρου και τη θετική κατ’ εξαίρεση συσχέτιση της ανάπτυξης ως μεγέθυνση με την αστική ασφάλεια.

Χάρτης: Οι 33 megacities με βάση την πληθυσμιακή κατάταξη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.

Αστικοποίηση & Ασφάλεια: οι Σύγχρονες Πόλεις – Κράτη

Τα τελευταία εκατόν είκοσι χρόνια ο πληθυσμός της γης αυξήθηκε κατά 4,6 δις, όσο δηλαδή δεν έχει αυξηθεί από κτήσεως κοινωνιών. Αυτή τη στιγμή, το 55% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε αστικές περιοχές, το οποίο εκτιμάται ότι θα αυξηθεί σε 68% έως το 2050. Ο υψηλός ρυθμός αστικοποίησης των περιοχών που όλο και μεγεθύνονται ή πολλαπλασιάζονται δημιούργησε νέες κατηγορίες πόλεων. Πρώτα τις mega πόλεις (megalopolis ή megacities ή supercities ή hypercities ή city states ή metroplex: πόλεις με πληθυσμό άνω των 10 εκατ. κατοίκων), έπειτα τις meta πόλεις (metacities: σπάνε το όριο των 20 εκατ. κατοίκων, τόσο μεγάλες που ενώνονται μεταξύ τους) και τώρα τις mega περιφέρειες [megaregions: δίκτυα μεγαπόλεων συνεχούς ηλεκτροδότησης με βάση τις τελευταίες νυχτερινές δορυφορικές εικόνες που λειτουργούν ως σταθμοί παραγωγής οικονομικής δύναμης άνω των $300 δις (light-based regional product – LRP)· ο νυχτερινός φωτισμός δείχνει την κατανάλωση ενέργειας, η οποία αντιστοιχεί στην περιφερειακή οικονομική δραστηριότητα].

Από το δορυφόρο διακρίνονται 29 megaregions (11 στην Αμερική, 10 στην Ασία, 5 στην Ευρώπη και 3 στην τομή Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής). Δέκα από αυτές παράγουν τα $28 τρις της παγκόσμιας οικονομικής και ενεργειακής μηχανής. Μέχρι το 2030, αναμένεται να σχηματισθούν 39 συνολικά megacities, όπου θα καταλαμβάνουν το 3% της επιφάνειας της γης, θα φιλοξενούν το 9% του ανθρώπινου πληθυσμού και θα παράγουν το 15% του παγκόσμιου ΑΕΠ.

Χάρτης: Οι 29 megaregions από το δορυφόρο της Εθνικής Υπηρεσίας Ωκεανών και Ατμόσφαιρας (NOAA) των ΗΠΑ με βάση την κατάταξη του ΑΕΠ (σε μονάδες αγοραστικής δύναμης).

Δεν είναι, λοιπόν, τα εθνικά κράτη, ούτε και οι διακρατικές ενώσεις οι ηγέτιδες δυνάμεις που κατευθύνουν την παγκόσμια οικονομία, αλλά οι σύγχρονες πόλεις – κράτη και οι μεγαπεριφέρειες ως περίπλοκα οικονομικά και τεχνολογικά συστήματα συγκέντρωσης της πληροφορίας που τραβούν περισσότερο βάρος από άλλες.

Κατ’ ακολουθίαν, θα πίστευε κανείς, ότι λόγω του μεγέθους και της εγγύτητας των συνδέσεων μεταξύ τους (ως οικιστικά, εμπορικά, βιομηχανικά, πολιτικά κέντρα και κόμβοι συνδυασμένων μεταφορών), πρόκειται για γίγαντες με πήλινα πόδια, που είναι δύσκολο να διατηρήσουν τον έλεγχό τους· και ανά πάσα στιγμή διατρέχουν τον κίνδυνο κυβερνο-και-τρομοκρατικών επιθέσεων, φυσικών καταστροφών ή πανδημιών και να συμπαρασυρθούν σε οικονομική κατάρρευση. Κάθε άλλο.

Χάρτης: Connectography > connectivity + geography, όπου η νέα κατανομή του παγκόσμιου πληθυσμού προκύπτει από τη συνδεσιμότητα των συγκεντρώσεων οικονομικής δραστηριότητας στο χώρο (παγκόσμιοι κόμβοι) παρά τα εθνικά σύνορα των κρατών.

Megacities, οι Ασφαλέστερες Πόλεις στον Κόσμο

Από τις 33 πρώτες supercities, οι 20 θεωρούνται οι πιο ασφαλείς πόλεις στον κόσμο, με ασφαλέστερη το Τόκυο της Ιαπωνίας. Και αν δεν είναι η υπ’ αριθμόν ένα, σίγουρα θα βρίσκεται σταθερά μέσα στις δέκα πρώτες. Το Τόκυο (ή Greater Tokyo) αποτελεί τη μεγαλύτερη megacity και την τέταρτη κατά σειρά megaregion με βάση τις τελευταίες νυχτερινές δορυφορικές λήψεις και την παγκόσμια κατάταξη της οικονομικής δραστηριότητας. Έχει πληθυσμό ≈38 εκατ. κατοίκους συγκεντρωμένους σε μια έκταση 13.500 km² και συνολικό ετήσιο ΑΕΠ $1,8 τρις ή $46.000 μέσο ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα.

Εικόνα: Greater Tokyo, NASA Earth Observatory (νυχτερινή δορυφορική λήψη).

Αυτή η hypercity:

• έχει υψηλή οικονομική επίδοση, ούσα ικανή να αξιοποιεί όλους τους παραγωγικούς συντελεστές της με αρκετά υποκατάστατα ώστε να εξακολουθεί να λειτουργεί ομαλά σε περίπτωση εμφάνισης διαταραχής· είναι και ευσταθής, αφού αντιμετωπίζει την υπάρχουσα παγκόσμια αβεβαιότητα χωρίς να υποβαθμίζει το βιοτικό της επίπεδο·
• διαθέτει επινοητικότητα με σχέδιο επιχειρησιακής ετοιμότητας και συνέχειας, σύστημα πρόβλεψης και παρακολούθησης των κινδύνων, με δομές (υποδομή και ανωδομή) σχεδιασμένες ώστε να αντέχουν σε οικονομικούς και φυσικούς κραδασμούς·
• διακρίνεται από συνεκτικότητα στην υγειονομική φροντίδα και ταχύτητα ανταπόκρισης των υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης, παρέχοντας πρόσβαση και περιορίζοντας τις απώλειες με τα αντανακλαστικά της να είναι σε εγρήγορση (χαρακτηριστικό είναι ότι παρουσιάζει ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά ημερήσιων κρουσμάτων της πανδημίας Covid-19 σε σχέση με άλλες αστικές περιοχές)·
• προάγει την καινοτόμα μάθηση με τεχνολογική διαφοροποίηση από άλλες αστικές οικονομίες, επιτυγχάνοντας υψηλό ποσοστό ψηφιακού αλφαβητισμού και πρόσβασης στο διαδίκτυο και ταυτόχρονα χαμηλή κυβερνο-διαπερατότητα σε κακόβουλα λογισμικά·
• εφαρμόζει σύγχρονη κοινοτική αστυνόμευση: αντιλαμβάνεται ότι επιβλέποντας τις κατοικημένες περιοχές σε κλίμακα γειτονιάς, αντισταθμίζεται η έννοια της παγκόσμιας πόλης, οι άνθρωποι αναγνωρίζουν ο ένας τον άλλον, θέλουν να βρίσκονται στην περιοχή και η ασφάλεια αυξάνεται.

Δεν πρόκειται βεβαίως για μια κοινωνία αγγέλων ή κάποια εξιδανικευμένη κοινωνική μηχανή. Πρόκειται απλώς για μια πόλη που κατανοεί πώς να χρησιμοποιεί τα φυσικά και τα δομικά περιουσιακά στοιχεία της (πληθυσμό, οικονομική δραστηριότητα, δομημένο περιβάλλον) ως εργαλεία μεγιστοποίησης της αστικής ασφάλειας και ανάλογα με τις δυνατότητές της. Και ο βαθμός της συνεκτικής συμπεριφοράς του τοπικού πληθυσμού δείχνει, ότι οι άνθρωποι συνδέονται και συνεργάζονται κάτω από ένα κοινό θέμα συσπείρωσης: το να νιώθουν και να είναι ασφαλείς.

Συμπεράσματα

Από τα προεκτεθέντα γίνεται φανερό, ότι οι υψηλότερες οικονομικές επιδόσεις σχετίζονται με τη μεγαλύτερη λογοδοσία, που σχετίζεται με τον καλύτερο σχεδιασμό, που σχετίζεται με την μεγαλύτερη ετοιμότητα, που σχετίζεται με την αστική ασφάλεια. Ακαδημαϊκές μελέτες δείχνουν ότι ο τρόπος που είναι σχεδιασμένη μια πόλη μπορεί να προλάβει την εγκληματικότητα: από την οικοδόμηση ασφαλέστερων κτιρίων έως την ανάπτυξη της κοινωνικής αλλά και της κυβερνο-εμπιστοσύνης μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών που ανταλλάσσουν πληροφορίες. Για παράδειγμα, οι συμμετοχικές διαδικασίες, όπως η δημόσια διαβούλευση των πολιτών για τη διάθεση του προϋπολογισμού σε έργα ή δράσεις με κριτήριο κατανομής τις ανάγκες προστασίας, συμβάλλουν περισσότερο στην ευαισθητοποίηση και την ενίσχυση της υπευθυνότητάς τους απέναντι στις τοπικές υποθέσεις. Ο κοινός σκοπός της ασφάλειας τούς δίνει έναν ισχυρότερο λόγο να αναπτύξουν μια ανταποδοτική σχέση με τη μητροπολιτική διοίκηση και την επιχειρησιακή ετοιμότητα που χρειάζονται σε ενδεχόμενες εγκληματικές, περιβαλλοντικές, ψηφιακές και υγειονομικές απειλές. Άρα, η διαφάνεια είναι εξίσου σημαντική με το κατά κεφαλήν εισόδημα. Διότι ελλείψει λογοδοσίας, όσοι είναι επιφορτισμένοι με την παροχή υπηρεσιών ασφάλειας αντιμετωπίζουν μεγαλύτερους πειρασμούς να τη θυσιάσουν για τα δικά τους ιδιωτικά συμφέροντα και οι απλοί πολίτες είναι λιγότερο πρόθυμοι να συμμετάσχουν ακόμη και σε καλοπροαίρετες προσπάθειες για την ενίσχυση της προστασίας τους. Άλλωστε, η έντιμη κυβέρνηση δεν χρειάζεται να είναι δαπανηρή: για αρκετά χρόνια, η Γαλλία και τα Μπαρμπέιντος είχαν παρόμοιες και σχετικά καλές βαθμολογίες στο Δείκτη Αντίληψης Διαφθοράς της Διεθνούς Διαφάνειας, αλλά το κατά κεφαλήν ΑΕΠ των δεύτερων είναι μικρότερο από το ήμισυ της πρώτης…

Θα λέγαμε, συγκεφαλαιωτικά, ότι μια megacity δεν είναι απλώς ανθεκτική (resilient) για τον εαυτό της και τους κατοίκους της, αλλά ότι εξελίσσεται ως μια αυτοδύναμη και αξιόπιστη (self–reliant) περίβολος, δηλαδή σταδιακά ικανή να βοηθά και άλλες περιοχές. Μια υπολογίσιμη περιφερειακή δύναμη που δεν απειλείται με μεταβολή ισχύος από εξωτερικές αλλαγές, όπου και δεν μπορεί να ελέγξει. Και από αυτό το σημείο αρχίζει πραγματικά η έννοια της αστικής ασφάλειας (urban safety).

Βιβλιογραφία

• Bouchet, M., Liu, S., Parilla, J. and Kabbani, N., (2018), Global Metro Monitor, Metropolitan Policy Program, Brookings Institute.
• Economist, (2019), Safe Cities Index: Urban Security and Resilience in an Interconnected World, Report.
• European Strategy and Policy Analysis System (ESPAS), (2015), Global Trends to 2030: Can the EU meet challenges ahead ? Report.
• Florida, R., (2019), The Real Powerhouses That Drive the World’s Economy, Bloomberg City Lab.
• Ghosh, I., (2019), Ranked: The Megaregions Driving the Global Economy, Data Visualization, Visual Capitalist.
• Gottmann, J., (1957), The Urbanized Northeastern seaboard of the United States, New York: The Twentieth Century Fund.
• Khanna, P., (2016), Connectography: Mapping the Future of Global Civilization, New York: Random House.
• McGrath, B., and Pickett, S.T.A., (2011), The Metacity: A Conceptual Framework for Integrating Ecology and Urban Design, Challenges, 2, 55-72.
• NASA Earth Observatory, (2015), The World’s Largest Urban Area, Satellite Data.
• National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA), (2020), Megacities, Global Monitoring – Data Visualization.
• Oxford Economics, (2017), Cities and Regions in the Global Economy, Analysis.
• Retter, L., Frinking, E., Hoorens, S., Lynch, A., Nederveen, F., and Phillips, W., (2020), Relationships between the economy and national security: Analysis and considerations for economic security policy in the Netherlands, RAND Europe.
• Tokyo Metropolitan Government, (2020), Assessment.
• United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, (2018), The World’s Cities in 2018 – Data Booklet (ST/ESA/ SER.A/417).
• United Nations Habitat, (2006), Urbanization: Mega & Metacities, New City States? State of the World’s Cities 2006/7, New York.
• Zukrowska, K., (2020), The Link Between Economics, Stability and Security in a Transforming Economy, Institute of Development and Strategic Studies, Warsaw.