Μετανάστευση και Ασφάλεια. Μία Πολυεπίπεδη Ανάλυση

Η διαδικασία διεύρυνσης της ίδιας της έννοιας της ασφάλειας έχει ήδη αρχίσει, με την επέκταση των παραγόντων που επηρεάζουν την κρατική ισχύ πέρα από τα παραδοσιακά στρατιωτικά και εμπορικά μοτίβα.

Τριαντάφυλλος Καρατράντος

Διεθνολόγος, Υποψήφιος Διδάκτωρ σε θέματα ασφάλειας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Καθηγητής στη Σχολή Εθνικής Ασφάλειας.

Τα τελευταία χρόνια η έννοια της ασφάλειας αλλάζει δυναμικά με δύο κύριες διαστάσεις να καθορίζουν αυτή την αλλαγή: α) η διεύρυνση της έννοιας με την ενσωμάτωση των λεγομένων νέων απειλών, όπως η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, οι μεταναστευτικές ροές, η φτώχια και ο κοινωνικός αποκλεισμός, η ριζοσπαστικοποίηση και ο ακραίος εθνικισμός κα. και β) η εμβάθυνση της έννοιας με την ενσωμάτωση του ιδιώτη, αλλά και μη κρατικών δρώντων ως αντικείμενα αναφοράς της ασφάλειας.

Το περιβάλλον, η μετανάστευση, η φτώχια, ο κοινωνικός αποκλεισμός, ο ακραίος εθνικισμός στρέφουν το ενδιαφέρον από τις εξωτερικές απειλές στις εσωτερικές, με μία σειρά μελετητών να ασχολείται με τη νέα τυπολογία τους. Η διαδικασία διεύρυνσης της ίδιας της έννοιας της ασφάλειας έχει ήδη αρχίσει, με την επέκταση των παραγόντων που επηρεάζουν την κρατική ισχύ πέρα από τα παραδοσιακά στρατιωτικά και εμπορικά μοτίβα. Η πραγματική όμως καινοτομία στην διαδικασία διεύρυνσης θα έρθει από τη «Σχολή της Κοπεγχάγης» με την μετατόπιση του συστατικού αντικειμένου ασφάλειας από το κράτος[1].

Η ασφάλεια του ιδιώτη, είναι η καινοτομία που εισάγει η ανθρώπινη ασφάλεια, ο πολίτης αναδεικνύεται ως σημαντικό αντικείμενο ασφάλειας, χωρίς όμως να υποκαθιστά σε καμία περίπτωση το κράτος και τους διεθνείς θεσμούς ασφάλειας οι οποίοι παραμένουν οι κυρίαρχες μονάδες παροχής ασφάλειας. Σύμφωνα με την Έκθεση του Ο.Η.Ε. το 1994 για την ανθρώπινη ασφάλεια και τις πτυχές της: «η ανθρώπινη ασφάλεια είναι ένα παιδί που δεν πέθανε, η ασθένεια που δεν διαδόθηκε, η θέση εργασίας που δεν χάθηκε, μία εθνική σύγκρουση που δεν εξελίχθηκε σε βίαιη, μία διαφωνία που δεν αποσιωπήθηκε. Η ανθρώπινη ασφάλεια είναι ζήτημα ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας».

Ανάμεσα στα δύο πιο διαδεδομένα επίπεδα ανάλυσης της ασφάλειας, την εθνική και την εσωτερική, υπάρχουν μερικές κατηγορίες ανθρώπων που δεν μπορούν να βρουν προστασία, είναι οι άνθρωποι που δεν έχουν την υπηκοότητα του κράτους που βρίσκονται, είναι οι λεγόμενοι «μη πολίτες» (non citizens). Οι παράτυποι μετανάστες, οι αιτούντες άσυλο, οι βιαίως εκτοπισμένοι, αλλά και τα θύματα εμπορίας και διακίνησης ανθρώπων, οι πλέον ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού  είτε είναι «αόρατοι», όπως τα θύματα της εμπορίας και της διακίνησης, είτε θεωρούνται ως απειλές για τα κρατοκεντρικά παραδείγματα ασφάλειας. Το αποτέλεσμα αυτής της διπλής διαδικασίας αποκλεισμού από την προστασία της ασφάλειας είναι η εγκατάλειψη τους σε μία «μαύρη τρύπα» ανασφάλειας ανάμεσα στα δύο επίπεδα.

Οι επιπτώσεις της μετανάστευσης στην ασφάλεια

Στην Ελλάδα έχουμε παρερμηνεύσει αυτή την προσέγγιση της ασφάλειας με τις προεκτάσεις της στο ζήτημα της μετανάστευσης, εντάσσοντας τη σε μία γενικότερη ιδεοληπτική θεώρηση της έννοιας και του περιεχομένου της ασφάλειας, σύμφωνα με την οποία ο Ανώνυμος Νεοέλληνας θεωρεί πως: «.εκεί που αρχίζει η ασφάλεια τελειώνουν οι ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα και εκεί που αρχίζουν οι ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα σταματά η ασφάλεια.». Για μεγάλο διάστημα υπήρξε μία ηθελημένη τύφλωση και μη ανάδειξη των διαστάσεων ασφάλειας της μετανάστευσης η οποία εδραζόταν στην εμμονή σε μία ψευδή διχοτομία που διαχωρίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα από την ασφάλεια, με αποτέλεσμα ενώ στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. η σύνδεση της μετανάστευσης με την ασφάλεια είναι αυτονόητη εδώ και χρόνια, στην Ελλάδα πολιτικό σύστημα και δημόσιος διάλογος την αναζητούν ακόμη μέσα από στρεβλές και φορτισμένες προσεγγίσεις.

Το θέμα μπήκε με βίαιο τρόπο στην agenda λόγω της σύνδεσης του με την εγκληματικότητα των μεταναστών, ενώ η κορύφωση της οικονομικής κρίσης και η έξαρση του ανασφάλειας έκαναν τα πράγματα ακόμη χειρότερα, καθιστώντας τους μετανάστες θεμελιώδες συστατικό των αιτιών. Αυτή είναι η μία στρεβλή ανάγνωση της σύνδεσης μετανάστευσης και ασφάλειας, η «ασφαλειοποίηση». Η άλλη ανάγνωση είναι αυτή της πλήρους αποσύνδεσης, με τους υποστηρικτές της να θεωρούν πως η μετανάστευση δεν έχει σχέση με την ασφάλεια και να εμμένουν στο ζήτημα του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Και οι δύο αυτές αναγνώσεις είναι κολλημένες στο παρελθόν, στην εποχή που η ασφάλεια αντιλαμβανόταν περιοριστικά και ρηχά με όρους σύγκρουσης κρατών και καταστολής δικαιωμάτων.

Η ασφάλεια έχει αλλάξει ριζικά τις τελευταίες δεκαετίες και οι επιπτώσεις σύνθετων και παγκοσμιοποιημένων ζητημάτων όπως η μετανάστευση μετρώνται σε πολλά επίπεδα: διεθνές, περιφερειακό, εθνικό, κοινωνικό, τοπικό και ανθρώπινο. Οι επιπτώσεις της μετανάστευσης στην ασφάλεια μπορούν να προσεγγιστούν σε αντιστοιχία με τα επίπεδα ανάλυσης της ασφάλειας:

• Τοπικό Επίπεδο: Ασφάλεια Δημοτών
• Εθνικό Επίπεδο: Ασφάλεια Κρατών και Πολιτών
• Υπερεθνικό Επίπεδο: Περιφερειακή Ασφάλεια (Ασφάλεια περιφερειακών υποσυστημάτων) , Ευρωπαϊκή Ασφάλεια, Διεθνής- Παγκόσμια Ασφάλεια
• Κοινωνικό Επίπεδο: Κοινωνική Ασφάλεια
• Ανθρώπινο Επίπεδο: Ασφάλεια Ιδιωτών

Μπορεί να εκκινούν από διαφορετικές οπτικές και αντιλήψεις, ωστόσο όλοι οι εμπλεκόμενοι στην αλυσίδα της μετανάστευσης, ακολουθώντας την παραπάνω ανάλυση των επιπέδων, εστιάζουν την προσέγγιση της ασφάλειας:

1. Ο ρεαλιστής (κρατικός αξιωματούχος) στην εθνική και στην περιφερειακή ασφάλεια
2. Ο φιλελεύθερος (αξιωματούχος του ΟΗΕ) στη διεθνή και στην ανθρώπινη ασφάλεια
3. Ο ακτιβιστής  στην ανθρώπινη ασφάλεια
4. Ο κάτοικος του νησιού στην τοπική και στην κοινωνική ασφάλεια
5. Ο υπάλληλος της FRONTEX στην Ευρωπαϊκή ασφάλεια

Ο μόνος κρίκος της αλυσίδας που δεν δίνει έμφαση στη διάσταση της ασφάλειας είναι ο δουλέμπορος και ο διακινητής, οι οποίοι εστιάζουν στα χρήματα τους και στην καλλιέργεια και εκμετάλλευση της ανασφάλειας σε όλα τα προαναφερόμενα επίπεδα.

Η εσκεμμένη ή μη προσπάθεια αγνόησης των πτυχών ασφάλειας της μετανάστευσης δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση και την εξαφάνιση τους. Στην περίπτωση της μετανάστευσης δεν ωφελεί η προσέγγιση της ασφάλεια με όρους φοβικούς, αντίθετα, χρειάζεται μία δυναμική ερμηνεία της σχέσης που βάζει τον άνθρωπο, ως ιδιώτη και όχι ως πολίτη, στο επίκεντρο της επιζητούμενης προστασίας. Πρέπει να κατανοήσουμε πως αυτή η αντιδιαστολή είναι μία αφαιρετική κατασκευή και να καταστεί ευρέως αντιληπτό πως η ασφάλεια δεν είναι σε σύγκρουση με την ελευθερία, τουναντίον χωρίς ασφάλεια δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία και το αντίστροφο βέβαια. Η ανθρώπινη ασφάλεια επομένως, που έχει στο επίκεντρο τον μετανάστη, δεν είναι ασύνδετη από την εθνική που έχει στο επίκεντρο το κράτος και τον πολίτη της χώρας υποδοχής και δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αντικαταστήσει τα παραδείγματα της εθνικής και της εσωτερικής ασφάλειας, αντίθετα θα μπορέσει να λειτουργήσει ενισχυτικά και συμπληρωματικά ως προς αυτά τα δύο επίπεδα, στην κατεύθυνση της προστασίας ανθρώπων που τυπικά ή και άτυπα εντάσσονται στην κατηγορία των «μη πολιτών».  Τα κανονικά κράτη, μπορούν να εγγυηθούν την ασφάλεια όλων των ανθρώπων που βρίσκονται στο έδαφος τους και χωρίς να διαχωρίζουν πλειοψηφίες και μειοψηφίες.

1 B. Buzan – O. Waever – J. de Wilde, Security. A New Framework for Analysis, Boulder, CO: Lynne Rienner, 1998,