E-passport: Νέο εργαλείο στον πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία

Tα διαβατήρια νέας γενιάς αποτελούν αντικείμενο πολλών συζητήσεων ανάμεσα σε κυβερνητικούς φορείς και επιστημονικούς οργανισμούς, για τις δυνατότητές τους και για το κατά πόσο η χρήση τους συνεπάγεται παραβίαση της ιδιωτικότητας των επιβατών.

Τι είναι όμως τα ηλεκτρονικά διαβατήρια, ποιες είναι αυτές οι περίφημες δυνατότητές τους και σε τι αποσκοπούν εκείνοι που ζητούν την περαιτέρω διάδοση της χρήσης τους; 

Καθώς το φαινόμενο των τρομοκρατικών ενεργειών εξαπλώνεται πλέον σε όλο τον κόσμο, είναι εύλογο τα κράτη να αυξάνουν τις προσπάθειές τους για περισσότερη ασφάλεια και έλεγχο των συνόρων τους. Στο πλαίσιο αυτών των προσπαθειών, σημαντικό ρόλο θα παίξει η δημιουργία και διάδοση του νέου τύπου διαβατηρίου, γνωστού και ως ηλεκτρονικού διαβατηρίου (e-passport).

Κάθε ηλεκτρονικό διαβατήριο διαθέτει έναν ενσωματωμένο μικροεπεξεργαστή (chip), στον οποίο είναι αποθηκευμένη μία ψηφιακή φωτογραφία του κατόχου του διαβατηρίου καθώς και άλλα στοιχεία του, όπως το ονοματεπώνυμό του, η ημερομηνία και ο τόπος γέννησής του, το φύλο του, ο αριθμός διαβατηρίου και η ημερομηνία λήξης του.

Στοιχεία δηλαδή, που υπάρχουν μεν και στα συμβατικά διαβατήρια, αλλά η διαφοροποίηση είναι ότι πλέον είναι αποθηκευμένα και σε ψηφιακή μορφή, εκτός της έντυπης. Καθώς παγκοσμίως χρησιμοποιείται ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών διαβατηρίων, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να δημιουργηθεί ένα ενιαίο πρότυπο, βάσει του οποίου θα σχεδιάζονται τα ηλεκτρονικά διαβατήρια, ώστε στη συνέχεια να διαβάζονται χωρίς πρόβλημα από τις κατάλληλες συσκευές ανάγνωσης. Για το λόγο αυτό, ο Διεθνής Οργανισμός Πολιτικής Αεροπορίας (International Civil Aviation Organization- ICAO) προχώρησε στη σύνταξη ορισμένων τεχνικών προδιαγραφών – οι οποίες θα χρησιμοποιούνται από όλους τους εθνικούς αρμόδιους φορείς σε παγκόσμιο επίπεδο, ώστε να διασφαλιστεί ότι τα ηλεκτρονικά διαβατήρια που εκδίδει μία χώρα θα είναι σε θέση να διαβάζονται από τις συσκευές ανάγνωσης των υπόλοιπων χωρών.
Μέσω διάφορων συζητήσεων και διαδικασιών που έγιναν στο πλαίσιο των διάφορων επιτροπών του ICAO, έγινε τελικά αποδεκτό ότι το ηλεκτρονικό διαβατήριο που ενσωματώνει βιομετρικές πληροφορίες, θα είναι το νέο πρότυπο για μια νέα κατηγορία εγγράφων, γνωστή και ως Ταξιδιωτικά Έγγραφα που διαβάζονται από μηχανές (Machine Readable Travel Documents MRTD). Το θετικό όλων αυτών των συζητήσεων είναι ότι συνέβαλαν στην ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ των διαφόρων κρατών και στην αντιμετώπιση ορισμένων αρχικών αμφιβολιών, σχετικά με το εάν τα νέα αυτά διαβατήρια θα επηρέαζαν δυσμενώς τα διεθνή ταξίδια και κλάδους, όπως ο τουρισμός και οι διεθνείς επιχειρηματικές συναλλαγές. 
Εντούτοις, το θέμα της διασφάλισης των προσωπικών δεδομένων συνεχίζει να είναι ένα ζήτημα όσον αφορά τη χρήση των ηλεκτρονικών διαβατηρίων. Αν και οι μικροεπεξεργαστές που χρησιμοποιούνται είναι εφοδιασμένοι με ειδικές δικλείδες ασφαλείας και δεν μπορούν να αναγνωστούν σε απόσταση μεγαλύτερη των 4 ιντσών, η ανάγκη για ακόμα μεγαλύτερη προστασία είναι αναμφισβήτητα σημαντική. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού, το περιεχόμενο που αποθηκεύεται στο chip, πρέπει να υπογράφεται ψηφιακά από την αρμόδια αρχή που εκδίδει το διαβατήριο. Ο ελεγκτής ενός διαβατηρίου, αφού πρώτα ελέγξει τα δεδομένα του ταξιδιώτη, στη συνέχεια οφείλει να κάνει και έναν έλεγχο στην ψηφιακή υπογραφή που χαρακτηρίζει το έγγραφο, ώστε να διαπιστώσει αν όλα είναι σωστά και σύμφωνα με τις προβλεπόμενες διαδικασίες. Όπως γίνεται αντιληπτό, ανοίγεται ένα νέο μεγάλο πεδίο για όσες εταιρείες ασχολούνται με το αντικείμενο της διασφάλισης ψηφιακών δεδομένων, καθώς, όσο η χρήση των ηλεκτρονικών διαβατηρίων θα εξαπλώνεται, τόσο περισσότεροι οργανισμοί από διάφορες χώρες θα καταφεύγουν σε αυτές, για τη χρήση των υπηρεσιών που προσφέρουν.

Το ιστορικό των ηλεκτρονικών διαβατηρίων
Η 11η Σεπτεμβρίου 2001αποτελεί ένα ορόσημο για την παγκόσμια ιστορία. Οι επιθέσεις στους δίδυμους πύργους που όλοι είδαν σε ζωντανή μάλιστα τηλεοπτική μετάδοση, κατέδειξαν την αδυναμία του δυτικού κόσμου απέναντι σε οργανωμένα τρομοκρατικά εγχειρήματα. Παράλληλα, οι Η.Π.Α., αντιλαμβανόμενες ότι παρά την τεράστια στρατιωτική ισχύ που διαθέτουν, είναι ευάλωτες ακόμα και σε σημεία που βρίσκονται στην καρδιά της χώρας τους, προχώρησαν σε ένα πρόγραμμα, με το οποίο ζήτησαν από όλες τις χώρες με τις οποίες είναι συμβεβλημένες για έκδοση βίζας, να αντικαταστήσουν τα συμβατικά διαβατήρια που διαθέτουν οι πολίτες τους, με νέου τύπου ηλεκτρονικά, που θα περιέχουν και βιομετρικά δεδομένα.
Η διακρατική αυτή συμφωνία μπήκε σε πλήρη εφαρμογή στις 26 Οκτωβρίου 2006, ημερομηνία κατά την οποία όλα τα κράτη που συμμετείχαν, όφειλαν να είχαν προχωρήσει στην έκδοση των νέων τύπου διαβατηρίων.  Σύμφωνα με αυτές τις προδιαγραφές, τα καινούρια διαβατήρια απαιτείται να είναι ανθεκτικά στο νερό, να είναι αναγνώσιμα από τις ειδικές συσκευές (MRD- Machine Readable Documents) και να είναι εφοδιασμένα με τους αντίστοιχους μικροεπεξεργαστές, των οποίων η ανάγνωση θα πρέπει να γίνεται ασύρματα (χωρίς επαφή) και στους οποίους θα είναι αποθηκευμένα ορισμένα βιομετρικά στοιχεία του κατόχου του διαβατηρίου.
Οι προδιαγραφές αυτές συντάσσονται, όπως προαναφέρθηκε, από το Διεθνή οργανισμό Πολιτικής Αεροπορίας (ICAO), του οποίου μέλη είναι πάνω από 189 κράτη και είναι υπεύθυνος εκτός των άλλων και για την ανάπτυξη κοινών προδιαγραφών για ταξιδιωτικά έγγραφα, όπως τα διαβατήρια και οι κάρτες επιβίβασης στα αεροπλάνα.  Στην πραγματικότητα – και όπως έχει διαμορφωθεί σήμερα η κατάσταση – τα ηλεκτρονικά διαβατήρια, σε διάφορες εκδόσεις και με διαφορετικές δυνατότητες, χρησιμοποιούνται από ένα σημαντικό ποσοστό κρατών, των οποίων ο αριθμός τους εκτιμάται ότι υπερβαίνει τα 110 παγκοσμίως. Τα e -passports (MRPs – Machine Readable Passports) που χρησιμοποιούνται σήμερα είναι εφοδιασμένα με δικλείδες ασφαλείας, ώστε να προστατεύονται από προσπάθειες παραποίησης ή πλαστογράφησης. Το πλέον σημαντικό στοιχείο των MRPs είναι ένα λεπτό φύλλο χαρτιού, στο οποίο βρίσκονται αποθηκευμένα τα στοιχεία ταυτοποίησης του κατόχου, ανάμεσα στα οποία μία ψηφιακή φωτογραφία, καθώς και μία λεπτή ζώνη πάχους δύο γραμμών στο κάτω μέρος της σελίδας, στην οποία βρίσκονται όλα τα υπόλοιπα στοιχεία του κατόχου, βάσει νόμου και διεθνών οδηγιών. Στην πράξη, αυτή η λεπτή ζώνη επιτρέπει τη γρήγορη ανάγνωση και έλεγχο του διαβατηρίου στα διάφορα σημεία ελέγχου και παράλληλα διευκολύνει την εύκολη διασταύρωση των στοιχείων, με τα δεδομένα που υπάρχουν αποθηκευμένα στους υπολογιστές του συστήματος ελέγχου.
Όμως, ο ICAO είχε ξεκινήσει να ασχολείται με την εφαρμογή των βιομετρικών δεδομένων πριν από την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Συγκεκριμένα, ήδη από το1997, μια ειδική ομάδα του ICAO, η οποία ασχολείται με την εφαρμογή νέων τεχνολογιών και ονομάζεται ICAO’s New Technology Working Group (NTWG) άρχισε να ερευνά τη βιομετρική τεχνολογία και τη σχέση που θα μπορούσε να είχε με τα ταξιδιωτικά έγγραφα νέου τύπου (MRTD). Η επιτροπή αυτή αποφάσισε ότι καταρχήν τα τρία βιομετρικά χαρακτηριστικά που θα αξιοποιούνταν από τα νέα διαβατήρια, θα ήταν το πρόσωπο, τα δακτυλικά αποτυπώματα και η ίριδα. Ειδικότερα, ο ICAO καθόρισε ότι η αναγνώριση προσώπου αποτελεί το βασικό και υποχρεωτικό στοιχείο της διαδικασίας ταυτοποίησης, ενώ όποια χώρα επιθυμεί θα μπορεί να προσθέσει και τις διαδικασίες αναγνώρισης μέσω δακτυλικών αποτυπωμάτων ή ίριδας. Όπως έχει προαναφερθεί, ήταν απαραίτητη η δημιουργία ενός ενιαίου διεθνούς προτύπου, ούτως ώστε τα διαβατήρια που θα εκδίδονται να είναι λειτουργικά σε όλες τις χώρες. Οπότε, ο ICAO προχώρησε στη σύνταξη ενός τεύχους προδιαγραφών με τον κωδικό 9303, το οποίο έχει ενσωματωθεί και στη σειρά προτύπων ISO, με τον κωδικό 7501-3:2005.

Ο μικροεπεξεργαστής
Καρδιά των νέων διαβατηρίων είναι μια ειδική κάρτα μη επαφής, στην οποία είναι ενσωματωμένος ένας μικροεπεξεργαστής. Οι βασικές αρχές λειτουργίας αυτών των καρτών είναι παρόμοιες με των ασύρματων καρτών αναγνώρισης ταυτότητας, τόσο σε επίπεδο επικοινωνίας μεταξύ της κάρτας και της συσκευής ανάγνωσης, όσο και στον τρόπο αποθήκευσης και επεξεργασίας των δεδομένων. ¶λλωστε, ουσιαστικά οι κάρτες που χρησιμοποιούνται στα διαβατήρια αποτελούν μια υποκατηγορία των ασύρματων ID καρτών. Είναι σε θέση να αποθηκεύσουν ένα σημαντικό όγκο δεδομένων, τα οποία μπορούν να μεταφερθούν μέσω ασύρματης σύξευζης από την κάρτα στην συσκευή ανάγνωσης, χωρίς τα προβλήματα που υπάρχουν στις κάρτες επαφής και τα οποία προκύπτουν από την ύπαρξη σκόνης, υγρασίας ή και γρατσουνιών στην επιφάνεια επαφής. Οι ασύρματες κάρτες περιέχουν ένα ηλεκτρονικό κύκλωμα, το οποίο είναι τοποθετημένο σε μια ειδική θήκη προστασίας και μια κεραία ή ένα στοιχείο σύζευξης. Όσον αφορά τις τεχνικές προδιαγραφές, ο ICAO έχει καθορίσει ότι οι ασύρματες κάρτες που θα χρησιμοποιούνται στα ηλεκτρονικά διαβατήρια απαιτείται να είναι συμβατές με το proximity πρότυπο ISO/ IEC 14443. Το συγκεκριμένο πρότυπο χρησιμοποιεί τη συχνότητα των 13.56 MHz και εμβέλεια ανάγνωσης 10 cm. Για την καλύτερη κατανόηση του τρόπου λειτουργίας τους, είναι απαραίτητο να διασαφηνιστεί ότι οι ασύρματες κάρτες δεν διαθέτουν ενσωματωμένη πηγή ενέργειας, αλλά είναι η συσκευή ανάγνωσης που παρέχει την απαραίτητη ενέργεια για τη λειτουργία του μικροεπεξεργαστή. Η διεργασία βασίζεται στην αρχή της ηλεκτρομαγνητικής θεωρίας, καθώς ο αναγνώστης παράγει ένα ισχυρό ηλεκτρομαγνητικό πεδίο, που περιβάλλει την κεραία της κάρτας που βρίσκεται τοποθετημένη στο διαβατήριο. Τα μεγέθη του πεδίου μεταβάλλονται με πολύ γρήγορο ρυθμό καθώς το διαβατήριο κινείται, οπότε και ο μικροεπεξεργαστής καθίσταται ανενεργός όταν ξεπεραστεί η απόσταση των 10 cm.
Η εισαγωγή των ηλεκτρονικών διαβατηρίων δημιούργησε και την ανάγκη για την ανάπτυξη νέων συσκευών ανάγνωσης. Καθώς είναι σημαντικό να διασφαλιστεί η πλήρης συμβατότητα όλων των συσκευών ανάγνωσης με την πληθώρα των ηλεκτρονικών διαβατηρίων, θα πρέπει τα κράτη να επιλέξουν αναγνώστες ικανούς να διαβάζουν μικροεπεξεργαστές, που να ακολουθούν το πρότυπο ISO/ IEC 14443.

Πλεονεκτήματα
Το σημαντικότερο ίσως πλεονέκτημά τους σε σχέση με τα συμβατικά διαβατήρια είναι ότι προσφέρουν πολύ μεγαλύτερο βαθμό ακρίβειας, όσον αφορά την ταυτοποίηση του κατόχου τους. Και τούτο, διότι τα βιομετρικά στοιχεία που έχουν αποθηκευμένα είναι σχεδόν αδύνατο να αντιγραφούν, οπότε θα αντιμετωπιστεί και το πρόβλημα των πλαστών διαβατηρίων, τα οποία συχνά χρησιμοποιούν όσοι έχουν διαφορές με το νόμο, στην προσπάθειά τους να διαφύγουν από τις αρχές και να περάσουν σε μια άλλη χώρα.
Όμως, δεν είναι μόνο η ενσωμάτωση της βιομετρικής τεχνολογίας που διασφαλίζει τα νέας γενιάς διαβατήρια απέναντι σε προσπάθειες πλαστογράφησής τους. Είναι και η τεχνολογία κατασκευής και εκτύπωσής τους, που συμβάλλει προς την κατεύθυνση αυτή. Οι νέες τεχνικές εκτύπωσης (όπως παραδείγματος χάρη η εξελιγμένη χρήση υδατογραφημάτων) θα δυσκολέψει αφάνταστα τους επίδοξους πλαστογράφους και απαιτεί πολύ πιο εξελιγμένα μέσα για να επιτευχθεί. Οι σκηνές που όλοι φέρνουμε στο νου μας από κάποια κατασκοπευτική ταινία και στις οποίες ο πρωταγωνιστής αναζητάει κάποιο πλαστό διαβατήριο μέσα σε ένα σκοτεινό εργαστήριο, θα ανήκουν σύντομα στο παρελθόν.
Η ταχύτητα στις διαδικασίες ελέγχου των επιβατών, είναι ένα άλλο αποτέλεσμα της εξάπλωσης της χρήσης των ηλεκτρονικών διαβατηρίων. Αν και πρωταρχικός σκοπός εκείνων που εμπνεύστηκαν τη χρήση τους ήταν αναμφισβήτητα η ασφάλεια, είναι σίγουρο ότι στις αεροπορικές εταιρείες αλλά και στις υπηρεσίες που ασχολούνται με τη διακίνηση πελατών (υπηρεσίες αεροδρομίου) θα φανεί πολύ χρήσιμη η αύξηση στο ρυθμό ελέγχου των ταξιδιωτών. Είναι προφανές ότι ένας υπολογιστής θα μπορεί να σκανάρει και να ελέγχει πολύ γρηγορότερα ένα διαβατήριο από ότι και ο πιο έμπειρος ελεγκτής. Η αυτοματοποίηση της διαδικασίας θα έχει ως φυσικό αποτέλεσμα τη μείωση των ουρών που παρατηρούνται όλο και πιο συχνά στα αεροδρόμια (ως αποτέλεσμα των περισσότερων μέτρων ασφαλείας), τη μείωση του απαιτούμενου χρόνου παραμονής στα αεροδρόμια και την αύξηση του βαθμού ικανοποίησης των επιβατών. Επίσης, θα χρειάζεται και λιγότερο προσωπικό ασφαλείας, οπότε και θα επιτυγχάνεται και μια αξιοσημείωτη οικονομία κλίμακας για τις εμπλεκόμενες επιχειρήσεις και φορείς. Αυτές οι συνέπειες – όσο και δευτερεύουσες να φαίνονται, συγκρινόμενες με την αύξηση της ασφάλειας – δεν παύουν να είναι σημαντικές, καθώς ζούμε σε μια εποχή όπου η εξοικονόμηση χρόνου και η μείωση του κόστους αποτελούν βασικά ζητούμενα.

Επιφυλάξεις
Όμως, η χρήση των ηλεκτρονικών διαβατηρίων συναντάει πολλά εμπόδια. Οι περισσότερες επιφυλάξεις – και όχι εντελώς αβάσιμες – προέρχονται από όσους αντιτίθενται στη χρήση ευαίσθητων δεδομένων όπως είναι τα βιομετρικά, θεωρώντας ότι με αυτόν τον τρόπο παραβιάζεται το απόρρητο της ιδιωτικότητας του ατόμου. Επιπλέον, πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι και η τεχνολογία που χρησιμοποιείται για τη μετάδοση των δεδομένων είναι ιδιαίτερα ευάλωτη σε προσπάθειες υφαρπαγής των στοιχείων.
Δύο είναι τα κρίσιμα σημεία λοιπόν, τα οποία αμφισβητούν την ορθότητα της επιλογής της χρήσης των ηλεκτρονικών διαβατηρίων. Το πρώτο έχει να κάνει με την αποθήκευση σε αυτά, βιομετρικών δεδομένων και άλλων πληροφοριών, που έχουν να κάνουν με την προσωπική ζωή του κατόχου του διαβατηρίου. Όσοι διαφωνούν με την πρακτική θεωρούν ότι ακόμα και ο αγώνας για την εξάλειψη ενός κακού όπως η τρομοκρατία, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να γίνει η αιτία για τη δημιουργία ενός οργουελιανού καθεστώτος, όπου όλοι και όλα θα βρίσκονται κάτω από την επίβλεψη ενός "Μεγάλου Αδελφού". Οι απόψεις σε αυτό το θέμα είναι πολλές και ποικίλες, ανάλογα και με την οπτική με την οποία κανείς προσεγγίζει καταστάσεις, όπως τη σύγχρονη τρομοκρατία αλλά και το αναφαίρετο δικαίωμα ενός ανθρώπου να προασπίζει την ιδιωτική του ζωή. Τα forum συζητήσεων με επιχειρήματα είτε της μιας πλευράς είτε της άλλης είναι ανεξάντλητα και σε όλα τα επίπεδα. Από επίσημες διακυβερνητικές συναντήσεις και διεθνή επιστημονικά συνέδρια, μέχρι τις σελίδες εφημερίδων ή απλές ιστοσελίδες ιδιωτών.
Όμως, υπάρχει και μια άλλη κατηγορία που αντιτίθεται στη χρήση των ηλεκτρονικών διαβατηρίων. Όσοι ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία αναγνωρίζουν ότι επίσημοι φορείς καθώς και δημοκρατικά κράτη, έχουν το δικαίωμα να διατηρούν μια βάση δεδομένων για όσους μετακινούνται εντός των ορίων τους, εφόσον είναι απαραίτητο για την προστασία της ζωής των πολιτών τους. Πλην όμως, έχουν σοβαρές επιφυλάξεις με την τεχνολογία που χρησιμοποιείται. Δηλαδή, θεωρούν ότι η μετάδοση πληροφοριών μέσω ραδιοκυμάτων και με την τεχνολογία που χρησιμοποιείται σήμερα, μπορεί να αποτελέσει στόχο επίδοξων hackers, με σκοπό την υφαρπαγή προσωπικών δεδομένων και τη χρήση τους για παράνομους και επικίνδυνους σκοπούς. Σε αυτήν την περίπτωση το θέμα δεν είναι τόσο δύσκολο να επιλυθεί, καθώς δεν αναφερόμαστε σε μια διαφωνία επί της αρχής, αλλά σε εύλογες επιφυλάξεις για την τεχνική επάρκεια της σημερινής τεχνολογίας και κατά πόσο αυτή μπορεί να διασφαλίσει ότι ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα δεν θα γίνουν κτήμα παράνομων οργανώσεων. Και φυσικά, η λύση είναι απλούστερη καθώς οι υποστηρικτές των ηλεκτρονικών διαβατηρίων οφείλουν να βελτιώσουν την τεχνολογία και να αναπτύξουν περισσότερες δικλείδες ασφαλείας.
Εκείνο όμως που διαφαίνεται σήμερα, είναι ότι όλο και περισσότερες χώρες τείνουν προς την αντικατάσταση των συμβατικών διαβατηρίων με τα νέου τύπου. Είναι μια τάση που δύσκολα θα ανακοπεί, καθώς και η κοινή γνώμη στις περισσότερες δυτικές χώρες -όσο επιφυλακτικά και αν αντιμετωπίζει τη χρήση προσωπικών βιομετρικών δεδομένων- θεωρεί πολύ σημαντικότερη την προστασία της ανθρώπινης ζωής και τη διασφάλισή της από τρομοκρατικές ενέργειες. Εκείνο που απομένει είναι όπως και σε κάθε άλλη τεχνολογία, να χρησιμοποιηθεί με μέτρο και σύνεση και να παρθούν όλα εκείνα τα μέτρα που θα εξασφαλίζουν την ορθή και ασφαλή χρήση των ηλεκτρονικών διαβατηρίων στο μέγιστο δυνατό βαθμό.